Rối loạn chức năng điều hành (executive dysfunction) là một thuật ngữ chỉ một loạt các khó khăn về nhận thức, cảm xúc và hành vi thường xảy ra sau khi bị tổn thương ở thùy trán của não. Khiếm khuyết các chức năng điều hành thường gặp sau chấn thương sọ não mắc phải, và ảnh hưởng đến nhiều mặt của cuộc sống hàng ngày.
Chức năng điều hành (executive function) là một thuật ngữ chung cho nhiều khả năng bao gồm:
Hầu hết chúng ta xem những khả năng này là điều hiển nhiên và chúng ta dễ dàng thực hiện các nhiệm vụ cực kỳ phức tạp mọi lúc trong cuộc sống hàng ngày của mình. Ví dụ, chúng ta hãy xem xét vai trò của một số chức năng điều hành trong một hoạt động ‘đơn giản’ như nấu một bữa ăn:
Những kỹ năng phức tạp này đòi hỏi các chức năng não bộ cao cấp. Các vùng não liên quan được mô tả trong phần tiếp theo.
Các chức năng điều hành được kiểm soát bởi các thùy trán của não. Các thùy trán được kết nối với nhiều vùng não khác và điều phối hoạt động của các vùng khác này. Có thể xem chúng như là nhạc trưởng của dàn nhạc não bộ. Tổn thương thùy trán là nguyên nhân phổ biến nhất của rối loạn chức năng điều hành. Đôi khi, tổn thương các vùng não khác được kết nối với thùy trán cũng có thể làm suy giảm các chức năng điều hành.
Các thùy trán bao phủ một phần lớn phía trước của não, ngay sau trán. Sơ đồ dưới đây cho thấy vị trí của chúng:
Các thùy trán có thể bị tổn thương do bất kỳ dạng tổn thương não mắc phải nào, chẳng hạn như đột quỵ, khối u, viêm não và viêm màng não. Chúng đặc biệt dễ bị tổn thương trong chấn thương sọ não, do vị trí ở phía trước não và kích thước lớn. Ngay cả một cú đánh vào phía sau đầu cũng có thể gây tổn thương thùy trán, vì não bị đụng dội trong hộp sọ và các thùy trán đập vào các gờ xương phía trên mắt.
Tầm quan trọng của các chức năng điều hành được thể hiện qua những khó khăn gây ra khi chúng hoạt động không hiệu quả. Vì các chức năng điều hành liên quan đến ngay cả những hoạt động thường ngày nhất, tổn thương thùy trán có thể dẫn đến sự thiếu hụt về kỹ năng nhận thức (suy nghĩ), tính cách và hành vi xã hội.
Các tác động phổ biến nhất của rối loạn chức năng điều hành được tóm tắt dưới đây:
Điều này thường có thể bị nhầm với ‘lười biếng’ hoặc thiếu động lực và năng lượng.
Bạn có thể nghe các tên gọi khác nhau cho các triệu chứng này. Chúng thường được gọi là rối loạn chức năng điều hành nhưng nhiều người sử dụng thuật ngữ ‘hội chứng rối loạn điều hành’ hoặc đơn giản là ‘các vấn đề ở thùy trán’. Chúng đôi khi được gọi là một hội chứng vì một số triệu chứng thường xảy ra cùng nhau.
Điều quan trọng cần nhớ là không phải ai bị rối loạn chức năng điều hành đều gặp phải tất cả những vấn đề này. Các triệu chứng có thể bao gồm từ những tác động tinh vi mà chỉ bạn bè thân thiết và các thành viên trong gia đình mới có thể nhận thấy, đến hành vi cực đoan và gây vấn đề.
Những người bị chấn thương thùy trán thường khó giải thích những khó khăn mà họ đang gặp phải, thường là vì họ có thể không ý thức được rằng hành vi của họ là không phù hợp. Các hành vi của họ có thể rất chống đối xã hội và có thể bị hiểu nhầm là trầm cảm, thiếu động lực, ích kỷ hoặc hung hăng. Kết quả là mối quan hệ với những người khác có thể bị ảnh hưởng tiêu cực.
Các vấn đề về chức năng điều hành cũng có thể có tác động đáng kể đến cảm xúc và có thể dẫn đến cảm giác thất vọng, kiệt sức, xấu hổ và cô lập. Cũng có thể rất khó để quay trở lại làm việc do các vấn đề về đa nhiệm vụ, tổ chức và động lực. Không có khả năng sắp xếp thứ tự ưu tiên và hoàn thành nhiệm vụ cũng khiến cuộc sống làm việc gặp nhiều khó khăn.
Điều quan trọng là phải nhận thức được thực tế là những hành vi này xảy ra do tổn thương não chứ không phải do cố ý. Ý kiến chuyên môn từ các chuyên gia phục hồi chức năng, chẳng hạn như nhà tâm lý học thần kinh và nhà hoạt động trị liệu, có thể giúp bù đắp cho các vấn đề.
Các phần sau đây cung cấp tổng quan về lượng giá và phục hồi chức năng, trước khi đưa ra một số chiến lược đối phó thực tế.
Lượng giá ban đầu về chức năng điều hành sau tổn thương não thường sẽ được thực hiện bởi bác sĩ tâm thần kinh lâm sàng. Lượng giá cung cấp thông tin chi tiết về những khiếm khuyết về nhận thức, cảm xúc và hành vi của một cá nhân. Kết quả sau đó có thể hỗ trợ trong việc lập kế hoạch các chiến lược phục hồi chức năng để xử lý các vấn đề.
Trong quá trình lượng giá, bác sĩ tâm thần kinh sẽ xem xét các câu hỏi sau:
Lượng giá tâm lý thần kinh bao gồm một loạt các bài kiểm tra chuẩn hóa khác nhau, được thiết kế để đo lường các khía cạnh khác nhau của hoạt động nhận thức. Một số bài kiểm tra này ở dạng bảng câu hỏi, câu đố hoặc trò chơi, trong khi những bài kiểm tra khác diễn ra trong môi trường thế giới thực. Điều rất quan trọng là các bài kiểm tra phải được hoàn thành mà người bệnh không có kiến thức hoặc chuẩn bị trước để chúng phản ánh chính xác khả năng của họ.
Điều quan trọng cần nhớ là không có bài lượng giá nào đạt hoặc không đạt. Chúng chỉ đơn giản là cung cấp chỉ dẫn về những lĩnh vực cần giúp đỡ và phục hồi, vì vậy người bệnh không cần phải lo lắng về hiệu suất thực hiện của họ mà chỉ cần hoàn thành nhiệm vụ tốt nhất có thể.
Phục hồi chức năng cho rối loạn chức năng điều hành có thể là khó khăn thử thách và cần một tiếp cận điều trị phù hợp với từng cá nhân. Chương trình phục hồi chức năng cho mỗi bệnh nhân sẽ phụ thuộc vào mục tiêu của họ, bản chất của những khó khăn của họ, nhận thức về bản thân, sự sẵn sàng tham gia điều trị, mức độ hỗ trợ xã hội và sự hiện diện của các vấn đề khác như các rối loạn tâm trạng.
Một phần quan trọng của quá trình phục hồi chức năng là giáo dục người đó về ảnh hưởng của chấn thương cua họ. Điều này có thể giúp gia tăng sự hiểu biết bên ngoài lẫn bên trong của người đó về những gì đã xảy ra.
Bởi vì chức năng điều hành là một phần quan trọng trong cuộc sống hàng ngày của chúng ta, điều quan trọng là phải tìm ra ‘chiến lược sống sót’ khi có vấn đề. Dưới đây là một số gợi ý về các chiến lược có thể hữu ích nếu bản thân bạn gặp khó khăn:
Cho phép bản thân có nhiều thời gian để lập kế hoạch hoạt động và ghi lại kế hoạch của bạn, sử dụng nhiều công cụ hỗ trợ bạn thấy hữu ích (chẳng hạn như lịch, nhật ký, thiết bị hẹn giờ điện tử, điện thoại di động và máy nhắn tin).
Nhiều chiến lược để khắc phục các vấn đề về trí nhớ cũng có thể hữu ích cho những khó khăn khi lập kế hoạch. Xem bảng dữ kiện Đối phó với các vấn đề về trí nhớ – các chiến lược thực tiễn của để biết thêm thông tin.
Chăm sóc một người bị thiếu hụt chức năng điều hành có thể là một công việc toàn thời gian và việc sống với những thay đổi về tính cách và hành vi của người thân hoặc bạn bè có thể gây nhiều đau buồn.
Các vấn đề mà người chăm sóc có thể gặp phải bao gồm:
Điều quan trọng là các thành viên gia đình, người chăm sóc và bạn bè được hỗ trợ cho các nhu cầu thiết thực và tình cảm của họ. Ý kiến đóng góp từ nhóm phục hồi chức năng có thể hữu ích, và một số người thấy các nhóm hỗ trợ đồng đẳng cho người chăm sóc là mang nhiều ích lợi.
Lược theo headway.org.uk
1. TỔNG QUAN VÀ NGUYÊN TẮC Phục hồi chức năng (PHCN) tim mạch là chiến…
Thang theo dõi phát triển trẻ em CDPS: Kết quả Pilot 1 và mời góp…
Sinh cơ học không khô khan như những con số. Đó là câu chuyện về…
Hướng dẫn tập luyện cụ thể cho bệnh nhân mắc bệnh Parkinson
Ôn giải phẫu sinh lý Tim mạch theo định hướng lâm sàng, phần 1