PHCN Online - CHỨC NĂNG ĐIỀU HÀNH VÀ RỐI LOẠN CHỨC NĂNG ĐIỀU HÀNH.

Hãy nghe bài viết

Getting your Trinity Audio player ready...

Cập nhật lần cuối vào 21/10/2023

Rối loạn chức năng điều hành (executive dysfunction) là một thuật ngữ chỉ một loạt các khó khăn về nhận thức, cảm xúc và hành vi thường xảy ra sau khi bị tổn thương ở thùy trán của não. Khiếm khuyết các chức năng điều hành thường gặp sau chấn thương sọ não mắc phải, và ảnh hưởng đến nhiều mặt của cuộc sống hàng ngày.

Mục lục

Chức năng điều hành là gì?

Chức năng điều hành (executive function) là một thuật ngữ chung cho nhiều khả năng bao gồm:

Lập kế hoạch và tổ chức
Tư duy linh hoạt
Theo dõi thực hiện hoạt động
Đa tác vụ
Giải quyết các vấn đề bất thường
Tự nhận thức
Các quy tắc của học tập
Hành vi xã hội (quan hệ)
Ra quyết định
Động lực
Bắt đầu hành vi thích hợp
Ức chế hành vi không phù hợp
Kiểm soát cảm xúc
Tập trung và tiếp nhận thông tin

Hầu hết chúng ta xem những khả năng này là điều hiển nhiên và chúng ta dễ dàng thực hiện các nhiệm vụ cực kỳ phức tạp mọi lúc trong cuộc sống hàng ngày của mình. Ví dụ, chúng ta hãy xem xét vai trò của một số chức năng điều hành trong một hoạt động ‘đơn giản’ như nấu một bữa ăn:

Động lực: Muốn làm một bữa ăn ngon và đưa ra quyết định bắt đầu thực hiện.
Lập kế hoạch và tổ chức: Lấy tất cả các nguyên liệu và suy nghĩ về thời điểm thích hợp để bắt đầu nấu ăn để thức ăn sẵn sàng vào lúc đó.
Theo dõi thực hiện hoạt động: Kiểm tra thức ăn đã chín vừa và nước không sôi quá mức.
Tư duy linh hoạt: Giảm nhiệt nếu thức ăn chín quá nhanh hoặc để lâu hơn nếu thức ăn chưa chín.
Đa tác vụ: Giặt đồ và phơi khô, trong khi vẫn nhớ để chú ý đến thức ăn đúng lúc.

Những kỹ năng phức tạp này đòi hỏi các chức năng não bộ cao cấp. Các vùng não liên quan được mô tả trong phần tiếp theo.

Bộ phận nào của não kiểm soát các chức năng điều hành?

Các chức năng điều hành được kiểm soát bởi các thùy trán của não. Các thùy trán được kết nối với nhiều vùng não khác và điều phối hoạt động của các vùng khác này. Có thể xem chúng như là nhạc trưởng của dàn nhạc não bộ. Tổn thương thùy trán là nguyên nhân phổ biến nhất của rối loạn chức năng điều hành. Đôi khi, tổn thương các vùng não khác được kết nối với thùy trán cũng có thể làm suy giảm các chức năng điều hành.

Các thùy trán bao phủ một phần lớn phía trước của não, ngay sau trán. Sơ đồ dưới đây cho thấy vị trí của chúng:

Các thùy trán có thể bị tổn thương do bất kỳ dạng tổn thương não mắc phải nào, chẳng hạn như đột quỵ, khối u, viêm não và viêm màng não. Chúng đặc biệt dễ bị tổn thương trong chấn thương sọ não, do vị trí ở phía trước não và kích thước lớn. Ngay cả một cú đánh vào phía sau đầu cũng có thể gây tổn thương thùy trán, vì não bị đụng dội trong hộp sọ và các thùy trán đập vào các gờ xương phía trên mắt.

Rối loạn chức năng điều hành là gì?

Tầm quan trọng của các chức năng điều hành được thể hiện qua những khó khăn gây ra khi chúng hoạt động không hiệu quả. Vì các chức năng điều hành liên quan đến ngay cả những hoạt động thường ngày nhất, tổn thương thùy trán có thể dẫn đến sự thiếu hụt về kỹ năng nhận thức (suy nghĩ), tính cách và hành vi xã hội.

Các tác động phổ biến nhất của rối loạn chức năng điều hành được tóm tắt dưới đây:

Khó khăn khi bắt đầu, tổ chức và thực hiện các hoạt động.

Mất ‘đứng dậy và đi’. (bắt đầu và thực hiện)
Các vấn đề về suy nghĩ trước và thực hiện trình tự các bước cần thiết để hoàn thành một nhiệm vụ.

Điều này thường có thể bị nhầm với ‘lười biếng’ hoặc thiếu động lực và năng lượng.

Sự cứng nhắc trong suy nghĩ và hành động.

Khó khăn trong việc đánh giá kết quả của các hành động và giảm khả năng thay đổi hành vi hoặc chuyển đổi giữa các nhiệm vụ nếu cần.

Giải quyết vấn đề kém.

Nhận thấy khó có thể lường trước được hậu quả.
Giảm khả năng đưa ra phán đoán chính xác hoặc tìm ra giải pháp nếu mọi việc diễn ra không như ý muốn.

Bốc đồng.

Hành động quá nhanh chóng và bốc đồng mà không suy nghĩ thấu đáo hậu quả. Ví dụ, tiêu nhiều tiền hơn khả năng chi trả.

Rối loạn tâm trạng.

Khó kiểm soát cảm xúc có thể dẫn đến bộc phát cảm xúc như tức giận hoặc khóc.
Tâm trạng có thể thay đổi nhanh chóng. Ví dụ, chuyển từ vui sang buồn mà không có lý do rõ ràng.

Khó khăn trong các tình huống xã hội.

Giảm khả năng tham gia vào các tương tác xã hội.
Cảm thấy khó bắt đầu, tham gia hoặc chú ý vào các cuộc trò chuyện.
Khả năng phán đoán kém trong các tình huống xã hội, có thể dẫn đến nói hoặc làm những điều không phù hợp.

Khó khăn với trí nhớ và sự chú ý.

Khó tập trung hơn.
Khó khăn khi học thông tin mới.
Giảm trí nhớ về các sự kiện trong quá khứ hoặc hiện tại, có thể dẫn đến mất phương hướng.

Bạn có thể nghe các tên gọi khác nhau cho các triệu chứng này. Chúng thường được gọi là rối loạn chức năng điều hành nhưng nhiều người sử dụng thuật ngữ ‘hội chứng rối loạn điều hành’ hoặc đơn giản là ‘các vấn đề ở thùy trán’. Chúng đôi khi được gọi là một hội chứng vì một số triệu chứng thường xảy ra cùng nhau.

Điều quan trọng cần nhớ là không phải ai bị rối loạn chức năng điều hành đều gặp phải tất cả những vấn đề này. Các triệu chứng có thể bao gồm từ những tác động tinh vi mà chỉ bạn bè thân thiết và các thành viên trong gia đình mới có thể nhận thấy, đến hành vi cực đoan và gây vấn đề.

Ảnh hưởng của rối loạn chức năng điều hành đối với cuộc sống hàng ngày.

Những người bị chấn thương thùy trán thường khó giải thích những khó khăn mà họ đang gặp phải, thường là vì họ có thể không ý thức được rằng hành vi của họ là không phù hợp. Các hành vi của họ có thể rất chống đối xã hội và có thể bị hiểu nhầm là trầm cảm, thiếu động lực, ích kỷ hoặc hung hăng. Kết quả là mối quan hệ với những người khác có thể bị ảnh hưởng tiêu cực.

Các vấn đề về chức năng điều hành cũng có thể có tác động đáng kể đến cảm xúc và có thể dẫn đến cảm giác thất vọng, kiệt sức, xấu hổ và cô lập. Cũng có thể rất khó để quay trở lại làm việc do các vấn đề về đa nhiệm vụ, tổ chức và động lực. Không có khả năng sắp xếp thứ tự ưu tiên và hoàn thành nhiệm vụ cũng khiến cuộc sống làm việc gặp nhiều khó khăn.

Điều quan trọng là phải nhận thức được thực tế là những hành vi này xảy ra do tổn thương não chứ không phải do cố ý. Ý kiến chuyên môn từ các chuyên gia phục hồi chức năng, chẳng hạn như nhà tâm lý học thần kinh và nhà hoạt động trị liệu, có thể giúp bù đắp cho các vấn đề.

Các phần sau đây cung cấp tổng quan về lượng giá và phục hồi chức năng, trước khi đưa ra một số chiến lược đối phó thực tế.

Rối loạn chức năng điều hành được lượng giá như thế nào?

Lượng giá ban đầu về chức năng điều hành sau tổn thương não thường sẽ được thực hiện bởi bác sĩ tâm thần kinh lâm sàng. Lượng giá cung cấp thông tin chi tiết về những khiếm khuyết về nhận thức, cảm xúc và hành vi của một cá nhân. Kết quả sau đó có thể hỗ trợ trong việc lập kế hoạch các chiến lược phục hồi chức năng để xử lý các vấn đề.

Trong quá trình lượng giá, bác sĩ tâm thần kinh sẽ xem xét các câu hỏi sau:

Những vấn đề chính đối với cá nhân và gia đình của người đó là gì?
Các vấn đề ảnh hưởng như thế nào đến hoạt động chức năng trong cuộc sống hàng ngày?
Mục tiêu của người đó là gì và họ có thể quay lại làm việc / học tập hay không?
Các thiếu hụt chức năng điều hành liên quan đến các vấn đề khác trong các lĩnh vực như ngôn ngữ, trí nhớ và nhận thức ở mức độ nào?
Khả năng của người đó so với những người khác cùng độ tuổi, xuất thân, giới tính và bị thương ở một vùng não tương tự là như thế nào?
Người bị tổn thương não và gia đình họ đối phó như thế nào?
Nên cung cấp loại hình phục hồi chức năng nào?

Lượng giá tâm lý thần kinh bao gồm một loạt các bài kiểm tra chuẩn hóa khác nhau, được thiết kế để đo lường các khía cạnh khác nhau của hoạt động nhận thức. Một số bài kiểm tra này ở dạng bảng câu hỏi, câu đố hoặc trò chơi, trong khi những bài kiểm tra khác diễn ra trong môi trường thế giới thực. Điều rất quan trọng là các bài kiểm tra phải được hoàn thành mà người bệnh không có kiến thức hoặc chuẩn bị trước để chúng phản ánh chính xác khả năng của họ.

Điều quan trọng cần nhớ là không có bài lượng giá nào đạt hoặc không đạt. Chúng chỉ đơn giản là cung cấp chỉ dẫn về những lĩnh vực cần giúp đỡ và phục hồi, vì vậy người bệnh không cần phải lo lắng về hiệu suất thực hiện của họ mà chỉ cần hoàn thành nhiệm vụ tốt nhất có thể.

Phục hồi chức năng cho rối loạn chức năng điều hành.

Phục hồi chức năng cho rối loạn chức năng điều hành có thể là khó khăn thử thách và cần một tiếp cận điều trị phù hợp với từng cá nhân. Chương trình phục hồi chức năng cho mỗi bệnh nhân sẽ phụ thuộc vào mục tiêu của họ, bản chất của những khó khăn của họ, nhận thức về bản thân, sự sẵn sàng tham gia điều trị, mức độ hỗ trợ xã hội và sự hiện diện của các vấn đề khác như các rối loạn tâm trạng.

Một phần quan trọng của quá trình phục hồi chức năng là giáo dục người đó về ảnh hưởng của chấn thương cua họ. Điều này có thể giúp gia tăng sự hiểu biết bên ngoài lẫn bên trong của người đó về những gì đã xảy ra.

Các chiến lược đối phó cho những người sống sót sau chấn thương não.

Bởi vì chức năng điều hành là một phần quan trọng trong cuộc sống hàng ngày của chúng ta, điều quan trọng là phải tìm ra ‘chiến lược sống sót’ khi có vấn đề. Dưới đây là một số gợi ý về các chiến lược có thể hữu ích nếu bản thân bạn gặp khó khăn:

Lập kế hoạch.

Cho phép bản thân có nhiều thời gian để lập kế hoạch hoạt động và ghi lại kế hoạch của bạn, sử dụng nhiều công cụ hỗ trợ bạn thấy hữu ích (chẳng hạn như lịch, nhật ký, thiết bị hẹn giờ điện tử, điện thoại di động và máy nhắn tin).

Khi lập kế hoạch cho ngày, tuần hoặc một hoạt động cụ thể của bạn, hãy sử dụng phương pháp tiếp cận từng bước, chia hoạt động thành các ‘phần nhỏ’ có thể quản lý được.
Sử dụng danh sách kiểm tra (bảng kiểm) và đánh dấu vào từng phần của hoạt động mà bạn đã hoàn thành. Điều này sẽ giúp bạn đi đúng hướng.
Luyện tập (nhắc lại) trong đầu kế hoạch của bạn
Thảo luận về kế hoạch của bạn trong ngày với những người khác. Họ có thể giúp bạn viết ra danh sách kiểm tra từng bước về các hành động khác nhau cho ngày hôm đó.
Các chiến lược tương tự có thể được sử dụng để lập kế hoạch dài hạn, chẳng hạn như cuộc hẹn bạn cần thực hiện. Thảo luận về kế hoạch của bạn với người khác sẽ khiến bạn dễ nhớ hơn và người kia có thể nhắc bạn về những điều cần thiết.
Danh sách kiểm tra từng bước có thể được đặt ở những vị trí quan trọng trong nhà để nhắc nhở bạn về các trình tự khác nhau phải trải qua để thực hiện một công việc, chẳng hạn như chuẩn bị bữa ăn.
Chuẩn bị thói quen hàng tuần cho những công việc như mua sắm, giặt giũ và dọn dẹp nhà cửa. Ví dụ, biết rằng thứ Hai là ngày mua sắm sẽ khiến bạn có thêm động lực để hoàn thành nhiệm vụ.
Cố gắng phát triển trước các kế hoạch dự phòng, thay vì khi các vấn đề phát sinh.

Nhiều chiến lược để khắc phục các vấn đề về trí nhớ cũng có thể hữu ích cho những khó khăn khi lập kế hoạch. Xem bảng dữ kiện Đối phó với các vấn đề về trí nhớ – các chiến lược thực tiễn của để biết thêm thông tin.

Tâm trạng.

Nếu bạn cảm thấy không thể kiềm chế được cảm xúc của mình, bạn nên trao đổi với bác sĩ về vấn đề này. Họ có thể giới thiệu bạn đến một hình thức trị liệu phù hợp với bạn, chẳng hạn như liệu pháp nhận thức hành vi (cognitive behavioural therapy, CBT).
Thừa nhận về những khó khăn mà bạn có thể trải qua khi kiểm soát tâm trạng của mình cho những người khác có thể hữu ích. Khi bạn cảm thấy rất rối loạn, tốt hơn hết là để người khác cố gắng làm dịu tình hình trước mắt và thảo luận với bạn sau.
Những người khác có thể cần phải thừa nhận những thay đổi trong hành vi và tính cách của bạn. Điều quan trọng là họ phải nhớ rằng những thay đổi là kết quả của tổn thương chứ không phải do bạn lười biếng, tự cao hay khó tính.

Khó khăn xã hội.

Các thành viên trong gia đình và bạn thân có thể giúp bạn bằng cách nhắc bạn về điều gì có thể là điều thích hợp nhất để làm hoặc nói nếu bạn đang gặp khó khăn trong các tình huống xã hội.
Chuẩn bị về tinh thần (trong đầu) cho các tình huống xã hội và suy nghĩ về bất kỳ tình huống khó khăn nào đã xảy ra trước đây trong môi trường tương tự.

Ảnh hưởng của Rối loạn chức năng điều hành lên người chăm sóc.

Chăm sóc một người bị thiếu hụt chức năng điều hành có thể là một công việc toàn thời gian và việc sống với những thay đổi về tính cách và hành vi của người thân hoặc bạn bè có thể gây nhiều đau buồn.

Các vấn đề mà người chăm sóc có thể gặp phải bao gồm:

Căng thẳng, lo lắng hoặc trầm cảm
Tăng trách nhiệm
Các mối quan hệ căng thẳng
Giảm giao tiếp
Cuộc sống giải trí, xã hội bị hạn chế
Giảm sự gần gũi về tình dục và cảm xúc
Cảm thấy mệt mỏi và thất vọng

Điều quan trọng là các thành viên gia đình, người chăm sóc và bạn bè được hỗ trợ cho các nhu cầu thiết thực và tình cảm của họ. Ý kiến đóng góp từ nhóm phục hồi chức năng có thể hữu ích, và một số người thấy các nhóm hỗ trợ đồng đẳng cho người chăm sóc là mang nhiều ích lợi.

Lược theo headway.org.uk