QUÁ TRÌNH PHÁT TRIỂN CON NGƯỜI: TUỔI THƠ ẤU. PHẦN 2

XEM LẠI PHẦN 1: QUÁ TRÌNH PHÁT TRIỂN CON NGƯỜI: TUỔI THƠ ẤU. PHẦN 1

SỰ PHÁT TRIỂN NHẬN THỨC VÀ NGÔN NGỮ Ở THỜI THƠ ẤU

Sự phát triển nhận thức và ngôn ngữ diễn ra nhanh chóng trong thời thơ ấu khi não tiếp tục tăng trưởng và phát triển. Trong hai năm đầu, trẻ thay đổi từ một cá thể phản xạ sang tự hoạt động, có mục đích, giải quyết vấn đề và bắt đầu phát triển ngôn ngữ. Sự phát triển ngôn ngữ và cảm xúc hỗ trợ lẫn nhau.

Sự phát triển nhận thức và các giai đoạn của Piaget

Nhà lý thuyết nhận thức người Thụy Sĩ Jean Piaget là một trong những nhà nghiên cứu có ảnh hưởng nhất trong lĩnh vực phát triển của trẻ em. Ông đã phát triển lý thuyết bốn giai đoạn phát triển nhận thức của mình dựa trên ý tưởng rằng trẻ em tích cực xây dựng kiến ​​thức khi chúng khám phá và vận dụng thế giới xung quanh. 

Theo Piaget, sự phát triển nhận thức của trẻ thời thơ ấu được chia làm 2 giai đoạn

• Cảm giác – vận động: tuổi nhũ nhi (0-2 tuổi)
• Tiền thao tác cụ thể: trẻ tiền học đường (2-6 tuổi).

XEM: QUÁ TRÌNH PHÁT TRIỂN CON NGƯỜI. CÁC THUYẾT VỀ SỰ PHÁT TRIỂN

Thuyết xử lý thông tin (Information processing)

Theo quan điểm xử lý thông tin, tư duy của con người dựa trên cả phần cứng và phần mềm tâm thần. Phần cứng tâm thần đề cập đến các cấu trúc thần kinh và tâm thần được tích hợp sẵn và cho phép trí óc hoạt động. Phần mềm tâm thần đề cập đến các “chương trình” tâm thần là cơ sở để thực hiện các nhiệm vụ cụ thể. Theo thuyết này, khi trẻ phát triển, phần mềm và phần cứng tâm thần của chúng trở nên phức tạp hơn, mạnh mẽ hơn và hiệu quả hơn.

Các thay đổi của trẻ:

• Tăng dần khả năng chú ý
• Thời gian làm quen giảm dần
• Thời gian chuyển sự chú ý ngắn hơn
• Tăng cường sự chú ý bền vững
• Phát triển sự chú ý kết hợp

Sự hình thành và phát triển ngôn ngữ:

Các thuyết phát triển ngôn ngữ:

• Hành vi – Behaviourist: (Skinner) Âm thanh được cha mẹ củng cố và tạo hình cho giống với các từ, lời nói.
• Tự nhiên – Nativist: (Chomsky) Thiết bị thu nhận ngôn ngữ (LAD) được nối trong não. Chứa các quy tắc phổ quát về ngữ pháp.
• Tương tác – Interactionist: Các tương tác giữa năng lực bên trong và ảnh hưởng của môi trường.

Cảm nhận ngôn ngữ:

• Trẻ nhỏ có thể nghe được các âm tiết (nguyên âm, phụ âm).
• Trẻ khoảng 8 tháng có thể nghe các câu và nhận ra mẫu âm mà chúng nghe lặp lại.

Tạo âm thanh:

• Trẻ sơ sinh có thể tạo nhiều âm thanh: khóc, ợ hơi, hắt hơi.
• Vào lúc 2-3 tháng, trẻ bắt đầu tạo các âm như nguyên âm (gù như chim câu).
• Sau đó, trẻ bập bẹ (từ 6 tháng).
• Đến 8-11 tháng, những âm bập bẹ có vẻ giống âm nói thật sự bởi vì trẻ nhấn một vài âm tiết và thay đổi cao độ.

Các từ đầu tiên và nhiều hơn

• Vào 10-14 tháng, trẻ dường như hiểu điều người khác nói, dù lời nói của chúng còn giới hạn ở bập bẹ.
• Vài tháng sau, hầu hết các trẻ phát ra các từ đầu tiên (cha, mẹ, lời chào, thức ăn, đồ chơi. Vào lúc 2 tuổi, trẻ có từ vựng 50 -200 từ.
• Trẻ tập đi bắt đầu nói chuỗi 2 từ và câu phức tạp hơn vào lúc 3 tuổi.
• Vào 6 tuổi, một trẻ bình thường có từ vựng khoảng 10.000 từ.

SỰ PHÁT TRIỂN CẢM XÚC – XÃ HỘI Ở THỜI THƠ ẤU

Thời thơ ấu là thời kỳ phát triển nhanh về cảm xúc và xã hội, khi trẻ học cách điều chỉnh cảm xúc và tương tác với người khác.

Sự phát triển cảm xúc về cơ bản là cách cảm xúc thay đổi hoặc không đổi trong suốt cuộc đời của con người. Sự phát triển về xã hội là cách mà con người học cách tương tác với nhau. Kết hợp với nhau, sự phát triển của cả hai yếu tố này phản ánh những thay đổi trong cảm xúc và mối quan hệ của trẻ với những người khác xảy ra trong suốt thời thơ ấu.

Sự phát triển tâm lý xã hội theo Erikson:

Theo Erikson, trong giai đoạn nhũ nhi và tiền học đường, trẻ trải qua 3 giai đoạn phát triển tâm lý xã hội.

Tuổi	Giai đoạn hoặc khủng hoảng	Mặt mạnh
Lúc sinh đến 1 tuổi	Tin tưởng cơ bản vs Không tin	Hy vọng
1- 3 tuổi	Tự chủ vs Xấu hổ và nghi ngờ	Ý chí
3- 6 tuổi	Sáng tạo vs Tội lỗi	Mục đích

XEM THÊM: QUÁ TRÌNH PHÁT TRIỂN CON NGƯỜI. CÁC THUYẾT VỀ SỰ PHÁT TRIỂN

Phát triển các cảm xúc cơ bản

• Các cảm xúc cơ bản là Vui vẻ, Giận dữ, Sợ hãi, Buồn bã (0 – 9 tháng)
  • Biểu hiện cảm xúc trở nên có tổ chức hơn (6 tháng)
  • Tham khảo xã hội (social referencing)(8-10 tháng): “tích cực tìm kiếm thông tin cảm xúc từ một người đáng tin cậy trong một tình huống không chắc chắn” (Berk 2008 )
  • Lời nói kết hợp với biểu cảm khuôn mặt hiệu quả hơn chỉ biểu hiện trên khuôn mặt
• Cảm xúc tự ý thức (18-24 tháng) Xấu hổ, xấu hổ, tội lỗi, ghen tị và tự hào
  • Được củng cố bởi sự hướng dẫn của cha mẹ về thời điểm cảm nhận cảm xúc

Tuổi	Mốc
Lúc sinh	2 trạng thái kích thích chung • Thu hút những kích thích dễ chịu • Rút lui khỏi những kích thích khó chịu
2-3 tháng	Trẻ tham gia vào nụ cười xã giao và đáp lại các biểu hiện trên khuôn mặt của người lớn.
3-5 tháng	Cười trước những kích thích tích cực. Có khả năng nhận biết nét mặt và phù hợp với cảm xúc trong giọng nói và khuôn mặt.
6-8 tháng	Các biểu hiện của cảm xúc cơ bản có tổ chức, thay đổi có ý nghĩa với các sự kiện môi trường. Sợ hãi và lo lắng về người lạ bắt đầu xuất hiện. Lo lắng khi bị tách rời, xa cách. Trẻ sơ sinh sử dụng người chăm sóc quen thuộc như một cơ sở an toàn để khám phá.
8-12 tháng	Cải thiện hiểu biết về phản ứng cảm xúc của người khác. Bắt đầu tham khảo xã hội (Social referencing )
18-24 tháng	Các cảm xúc tự ý thức về xấu hổ, ngượng nghịu, tội lỗi và tự hào. Bắt đầu phát triển vốn từ vựng để nói về cảm xúc. Những dấu hiệu đầu tiên của sự đồng cảm xuất hiện.

Sự gắn bó

Theo thuyết gắn bó của (Bowlby, 1969, 1991), “trẻ ấu thơ gắn bó cảm xúc với người chăm sóc như là một đáp ứng phát triển để thúc đẩy sự tồn tại”. Người này thường là mẹ, nhưng không nhất thiết phải như vậy. Điểm chính là mối liên hệ cảm xúc mạnh mẽ với một người quan tâm, đáp ứng với trẻ. Bowlby mô tả bốn giai đoạn phát triển của gắn bó.

• Tiền gắn bó (lúc sinh đến 6-8 tuần)
• Gắn bó khi đang thực hiện (6-8 tuần đến 6- 8 tháng)
• Gắn bó thực sự (6-8 tháng  đến 18 tháng)
• Mối liên hệ hỗ tương (18 tháng trở lên)

XEM BÀI: QUÁ TRÌNH PHÁT TRIỂN CON NGƯỜI. CÁC THUYẾT VỀ SỰ PHÁT TRIỂN

Sự phát triển tiếp tục của cảm xúc

Tự điều chỉnh cảm xúc

Trong cuộc sống của một đứa trẻ, trẻ đi từ việc xem xét cảm xúc từ quan điểm bên ngoài sang quan điểm bên trong. Khi trẻ phát triển các kỹ năng ngôn ngữ nâng cao, chúng sẽ phát triển khả năng điều chỉnh cảm xúc. Khả năng tự điều chỉnh cảm xúc đề cập đến khả năng của trẻ theo dõi, đánh giá và sửa đổi các phản ứng cảm xúc của mình trong bất kỳ tình huống nhất định nào. Đây là một kỹ năng phát triển theo thời gian, bao gồm cả phản ứng với các tình huống bằng cảm xúc được xã hội chấp nhận và phát triển khả năng kìm chế cảm xúc hoặc trì hoãn các phản ứng tự phát khi cần thiết. Tính khí của một đứa trẻ có tác động lớn đến việc tự điều chỉnh cảm xúc: những đứa trẻ chú ý vào tiêu cực hơn có xu hướng khó điều chỉnh hơn những đứa trẻ chú trọng đến những khía cạnh tích cực của cuộc sống.

Sự đồng cảm (Empathy)

Sự phát triển của sự đồng cảm là một phần quan trọng của sự phát triển tình cảm và xã hội trong thời thơ ấu. Khả năng nhận biết cảm xúc của người khác giúp phát triển hành vi vì xã hội (tích cực về mặt xã hội) và vị tha (có ích, có lợi cho người khác hoặc không ích kỷ). Sự đồng cảm giúp một đứa trẻ phát triển các mối quan hệ bạn bè tích cực; nó bị ảnh hưởng bởi tính khí của một đứa trẻ, cũng như bởi phong cách nuôi dạy con cái. Trẻ em được nuôi dưỡng trong những mái ấm tình thương với cha mẹ giàu tình cảm có nhiều khả năng phát triển lòng cảm thông và lòng vị tha, trong khi những đứa trẻ được nuôi dưỡng trong những ngôi nhà khắc nghiệt hoặc bị bỏ rơi có xu hướng hung hăng hơn và ít tử tế hơn với người khác.

Phát triển các mối quan hệ: Trò chơi

Vai trò của Chơi

• Chơi là một cách mà trẻ em khám phá thế giới xung quanh, phát triển các mối quan hệ với những người khác và phát triển bản thân.
• Chơi là nghề nghiệp của đứa trẻ, là hoạt động tạo động cơ mạnh.
• Cần biết trình tự phát triển của trò chơi để có thể sử dụng nhằm thúc đẩy học tập cảm giác vận động

Chơi có các đặc điểm sau

• thú vị – nó được đánh giá cao bởi người chơi.
• không cần mục tiêu bên ngoài
• tự phát và tự nguyện
• tương tác tích cực từ phía người chơi

Phát triển Chơi theo kiểu chơi

• Cảm giác vận động (Sensorimotor):
  • Hình thức sớm nhất của chơi
  • Trẻ có được niềm vui từ kết cấu, âm thanh, màu sắc, hình dạng của đồ vật và tác động lên chúng, ví dụ như lắc, ngậm miệng, đập
  • Bắt đầu với việc khám phá cơ thể và tiến tới lối chơi mang tính xây dựng hơn

• Chơi xây dựng (Constructive play):
  • Liên quan đến việc phát triển các khái niệm, ví dụ như đặt vào, đặt lên, xây dựng (xếp chồng), hoàn thành các câu đố, v.v.
  • Đứa trẻ vẽ, tô hoặc làm một đồ vật.
    • Sau khi hoàn thành đối tượng vẫn giữ nguyên ý nghĩa của nó.
    • Hình thức chơi này thiên về mục tiêu.
  • Trẻ cần có khả năng kiểm soát tư thế và các kỹ năng vận động tinh.

• Tượng trưng (Symbolic): 2 tuổi
  • Khi sự hằng định của đối tượng đã được thiết lập, đứa trẻ bắt đầu suy nghĩ một cách đại diện.
  • Sử dụng một đồ vật để đại diện cho một đồ vật khác, ví dụ như một cái hộp có thể là một chiếc ô tô, một cái que có thể là một cái thìa để cho búp bê ăn.

• Kịch bản Xã hội (Sociodramatic) : 4-6 tuổi
  • Biểu tượng tiến triển thành kịch bản xã hội khi trẻ em tham gia vào các vai diễn mà chúng đã trải qua thông qua các câu chuyện, người lớn xung quanh chúng hoặc các chương trình truyền hình
  • Thường thì
    • có ít nhất 2 người chơi
    • liên quan đến việc bắt chước hành vi của một vai trò cụ thể
    • liên quan đến giả vờ (make – believe) các vật
    • thay thế các mô tả bằng lời nói cho các hành động
    • Liên quan đến sự kiên trì của trẻ em trong vai trò trong một thời gian dài.

• Trò chơi theo luật (Rule defined play)
  • Các trò chơi có luật lệ đòi hỏi một đứa trẻ có tính xã hội hóa cao.
  • Chúng bắt đầu trong những năm mầm non nhưng đặc trưng hơn vào tuổi niên thiếu.
  • Trẻ em không được tự do thay đổi các quy luật và cần phải giữ các hành động của mình trong bối cảnh của các luật.

Phát triển Chơi theo mối quan hệ:

• Chơi một mình (đơn độc) là kiểu chơi xảy ra trong giai đoạn đầu của thời thơ ấu, khi trẻ em dành hầu hết thời gian ở một mình với những món đồ chơi ưa thích.
• Chơi song song, khi trẻ bắt đầu quan tâm đến những trẻ khác nhưng thích chơi một mình và cạnh nhau hơn. Trẻ chơi song song sẽ ngồi cạnh nhau trong suốt một buổi chơi, nhưng mỗi trẻ sẽ tham gia vào hoạt động của riêng mình.
• Chơi liên kết và hợp tác, trong đó trẻ em bắt đầu tương tác với nhau, trao đổi và chia sẻ đồ chơi và cùng nhau tạo ra các trò chơi.

Tuổi của trẻ	Cách trẻ chơi với trẻ khác
0-1 tuổi	Một mình (lặp đi lặp lại và chức năng)
2-4 tuổi	Song song (biểu tượng và bắt đầu hợp tác)
5-6 tuổi	Hợp tác (kịch bản xã hội)
7-8 tuổi	Cạnh tranh (quy luật và hiệu suất)

Tự biết mình

• Trẻ bắt đầu nhận thức về bản thân
  • Phân biệt cơ thể với môi trường xung quanh.
  • Quan tâm nhiều hơn đến các quan điểm khác về cơ thể / trẻ sơ sinh khác hơn là bản thân
• Tự nhận biết
  • Việc xác định bản thân là duy nhất về thể chất đang phát triển: sau 2 tuổi
• Phân loại bản thân
  • Ngôn ngữ giúp phân loại ví dụ như giới tính, đặc điểm thể chất: lúc trẻ có độ tuổi từ 18-30 tháng, ví dụ như “em  khỏe mạnh”, “con bé đó …”
• Tự kiểm soát
  • Trẻ cần nghĩ về bản thân như những sinh vật riêng biệt, tự chủ, những người chỉ đạo hành động của chính mình
  • Phát triển sự tuân thủ 12-18 tháng (hầu hết, nhưng cũng muốn khẳng định quyền tự chủ)
  • Phát triển sự hài lòng muộn (18 tháng – 3 tuổi) tức là có thể chờ đợi một điều gì đó thú vị.

Lý thuyết về Tâm trí (Theory of Mind)

Từ 3 đến 5 tuổi, trẻ em hiểu rằng mọi người có những suy nghĩ, cảm xúc và niềm tin khác với của mình. Đây được gọi là thuyết về tâm trí. Trẻ em có thể sử dụng kỹ năng này để trêu chọc người khác, thuyết phục cha mẹ mua một thanh kẹo cho mình hoặc hiểu tại sao anh chị em có thể tức giận. Khi trẻ phát triển lý thuyết về tâm trí, chúng có thể nhận ra rằng những người khác có thể có niềm tin sai lầm (Dennett, 1987; Callaghan và cộng sự, 2005).