TỔNG QUAN PHƯƠNG PHÁP PHÂN TÍCH HÀNH VI ỨNG DỤNG ABA

LỜI NGỎ: Mặc dù không chuyên về lĩnh vực này, nhưng do có một số bạn đọc yêu cầu giải thích, nên Minh Dat Rehab soạn một bài tổng quan về Phương pháp can thiệp này. Nếu có gì sai sót, mong bạn đọc phản hồi, góp ý.

Giới Thiệu

Phân tích Hành vi Ứng dụng (Applied Behavior Analysis – ABA) là một phương pháp trị liệu khoa học nhằm phân tích mối quan hệ giữa hành vi và môi trường, từ đó thiết kế và áp dụng các biện pháp can thiệp để thay đổi hành vi theo hướng tích cực và có ý nghĩa. Ban đầu được phát triển để hỗ trợ trẻ tự kỷ, ABA ngày nay đã mở rộng ứng dụng cho các nhóm đối tượng khác như trẻ mắc ADHD, trẻ rối loạn hành vi và người lớn có suy giảm nhận thức. Đặc biệt, ABA tập trung vào các hành vi có thể quan sát và đo lường được – bao gồm hành động, lời nói, suy nghĩ, cảm xúc và cả các kỹ năng mong muốn cũng như những hành vi không phù hợp. Một điểm lưu ý là, ABA không sử dụng các biện pháp y tế như dùng thuốc hay phẫu thuật, do đó cần loại trừ các yếu tố y tế và sức khỏe trước khi áp dụng can thiệp.

Định Nghĩa và Mục Tiêu của ABA

Định nghĩa:

ABA là một cách tiếp cận khoa học nhằm phân tích mối quan hệ giữa hành vi và môi trường, sau đó thiết kế và ứng dụng các phương pháp can thiệp để thay đổi hành vi theo hướng tích cực và có ý nghĩa.

Mục tiêu:

Mục tiêu của ABA là tăng cường các hành vi tích cực và giảm thiểu các hành vi tiêu cực. Điều này được thực hiện qua việc:

Củng cố (Reinforcement): Tăng xác suất lặp lại hành vi tích cực bằng cách đưa ra phần thưởng (có thể là củng cố dương tính – thêm yếu tố tích cực vào môi trường (SD), hoặc củng cố âm tính – loại bỏ yếu tố không mong muốn).
Giảm thiểu/Phạt (Punishment/Behavior Reduction): Giảm xác suất lặp lại các hành vi không mong muốn thông qua các hình thức phạt dương tính (thêm yếu tố không dễ chịu vào môi trường) hoặc phạt âm tính (loại bỏ yếu tố tích cực).

Việc hiểu đúng mục tiêu của ABA giúp xây dựng các chương trình can thiệp hiệu quả và phù hợp với nhu cầu cụ thể của trẻ.

Các Nguyên Tắc Cơ Bản của ABA

Phân Tích ABC

ABC là công cụ trọng yếu để đánh giá và hiểu hành vi. ABC là viết tắt của Tiền đề (Antecedents), Hành vi (Behavior), và Hậu quả (Consequences):

A – Tiền đề (Antecedents): Các yếu tố xảy ra trước hành vi, bao gồm tình huống, yêu cầu hay động lực (ví dụ: chỉ dẫn bằng lời nói, các tác nhân gợi ý phần thưởng).
B – Hành vi (Behavior): Hành động, phản ứng của trẻ (bao gồm cả hành động tích cực và không phù hợp).
C – Hậu quả (Consequences): Kết quả xảy ra ngay sau hành vi, có thể làm tăng (thông qua phần thưởng) hoặc giảm (thông qua hình phạt) xác suất lặp lại hành vi đó trong tương lai.

Củng Cố và Phần Thưởng

Củng cố:

Một hành vi (B) được củng cố nếu kết quả (C) của hành vi đó khiến hành vi đó tăng lên trong tương lai trong các hoàn cảnh tương tự.

Dương tính/tích cực: Thêm vào một yếu tố tích cực (ví dụ: lời khen, đồ chơi, hoạt động yêu thích) sau khi hành vi xảy ra.
Âm tính: Loại bỏ một yếu tố không mong muốn sau hành vi, nhằm tăng khả năng lặp lại hành vi đó.

Nếu một hành vi diễn ra thường xuyên, chứng tỏ hành vi đó đang được củng cố. Việc hiểu mục đích hay yếu tố củng cố của hành vi sẽ giúp giảm các hành vi không mong muốn và dạy kỹ năng mới hiệu quả hơn.

Phần thưởng:

Là hậu quả có tác dụng củng cố hành vi, và cần được lựa chọn dựa trên sở thích của trẻ (qua quan sát, hỏi phụ huynh hoặc trực tiếp từ trẻ).

Các yếu tố cần lưu ý khi sử dụng phần thưởng bao gồm: độ lớn, tần suất, sự đa dạng và thời điểm thưởng.
Trong giai đoạn đầu, nên dùng phần thưởng trẻ thích nhất và thưởng thường xuyên; sau đó chuyển dần sang phần thưởng tự nhiên và giảm tần suất để trẻ học cách tự động viên.

Giảm Thiểu/Phạt Hành Vi

Một hành vi (B) bị phạt/giảm thiểu nếu kết quả (C) của hành vi đó khiến hành vi đó giảm xuống trong tương lai trong các hoàn cảnh tương tự.

Phạt dương tính: Thêm vào môi trường một yếu tố không dễ chịu sau khi hành vi xảy ra.
Phạt âm tính: Loại bỏ một yếu tố tích cực sau khi hành vi xảy ra.

Việc áp dụng các nguyên tắc củng cố và phạt diễn ra liên tục trong mọi hoạt động hàng ngày nhằm duy trì và thay đổi hành vi một cách tự nhiên.

XEM THÊM: CASE STUDY NEURO REHAB N 11. MỘT BỆNH NHÂN HUNG HĂNG SAU CHẤN THƯƠNG NÃO VÀ CAN THIỆP THEO MÔ HÌNH ABC

Quy Trình Thực Hiện ABA – Các Bước Chi Tiết

Một chương trình ABA hiệu quả được xây dựng theo quy trình có hệ thống và được cá nhân hóa cho từng trẻ:

Đánh Giá Ban Đầu và Thu Thập Dữ Liệu

Phỏng vấn và thu thập thông tin: Gặp gỡ phụ huynh, giáo viên và người chăm sóc để thu thập thông tin về lịch sử phát triển và các tình huống kích thích hành vi.
Đánh giá hành vi: Sử dụng các công cụ tiêu chuẩn như VB-MAPP, ABLLS-R hoặc các bảng theo dõi hành vi tự thiết kế để xác định các hành vi cần cải thiện và xác lập điểm khởi đầu cho can thiệp.

Xác Định Mục Tiêu và Lập Kế Hoạch Can Thiệp

Mục tiêu SMART: Mục tiêu can thiệp phải Specific (cụ thể), Measurable (đo lường được), Achievable (khả thi), Relevant (thực tế, quan trọng) và Time-based (có thời hạn). Ví dụ: “Trong 1 tháng, trẻ sẽ nói được thêm 3 từ mới.”
Lập kế hoạch cá nhân hóa: Dựa trên kết quả đánh giá, chuyên gia xây dựng kế hoạch chi tiết với các mục tiêu cụ thể cho việc phát triển ngôn ngữ, giao tiếp, tự chăm sóc và giảm thiểu hành vi tiêu cực.

XEM THÊM: THIẾT LẬP MỤC TIÊU SMART VÀ THANG ĐO ĐẠT MỤC TIÊU GAS

Thực Hiện Các Chiến Lược Can Thiệp

Các chiến lược can thiệp ABA được thiết kế theo từng mục tiêu và giai đoạn học của trẻ:

Huấn luyện Thử Nghiệm Rời Rạc (discrete trial training, DTT): Chia nhỏ nhiệm vụ thành các bước đơn giản, thực hiện theo chuỗi có cấu trúc rõ ràng.
Huấn luyện Phản Ứng Trọng Tâm (Pivotal Response Treatment, PRT): Tập trung vào các “điểm mấu chốt” như động lực và khả năng tự chủ của trẻ; tích hợp vào các hoạt động chơi tự nhiên.
Mô hình Denver Khởi Đầu Sớm (Early start Denver model, ESDM): Áp dụng cho trẻ nhỏ, kết hợp can thiệp ABA vào các hoạt động chơi và tương tác xã hội.
Kỹ thuật chuỗi (Chaining): Chia nhỏ một kỹ năng phức tạp thành nhiều bước nhỏ (chuỗi tiến, chuỗi lùi, toàn chuỗi) giúp trẻ học theo từng bước một cách có hệ thống.
Kỹ thuật nhắc (Prompting): Đưa ra các gợi ý để hỗ trợ trẻ thực hiện hành vi đúng. Các hình thức nhắc có thể là:
Nhắc thể chất (chạm nhẹ, hướng dẫn bằng tay),
- Làm mẫu (mô phỏng hành vi mẫu),
- Nhắc bằng lời nói,
- Nhắc dựa trên hình ảnh hay sắp xếp môi trường học tập.
Kỹ thuật xóa nhắc (Fading): Giảm dần mức độ nhắc để trẻ dần tự chủ thực hiện hành vi mà không phụ thuộc vào sự nhắc nhở.
Kỹ thuật sửa lỗi (Error Correction): Phản hồi kịp thời khi trẻ mắc sai, thông qua lời nói, làm mẫu, hoặc yêu cầu trẻ thực hành lại. Lưu ý sửa lỗi càng sớm càng tốt và đưa lại chỉ dẫn sau mỗi lần sửa lỗi.

Giám Sát Tiến Độ và Điều Chỉnh Kế Hoạch

Thu thập dữ liệu: Ghi nhận tiến độ qua biểu đồ, bảng theo dõi và các buổi đánh giá định kỳ.
Phân tích và điều chỉnh: Dựa trên dữ liệu thu thập được, điều chỉnh nội dung chương trình, mức độ nhắc và các phần thưởng cho phù hợp với tiến độ và nhu cầu của trẻ.
Phản hồi tức thời: Cung cấp phản hồi ngay sau mỗi buổi can thiệp để củng cố hành vi đúng và điều chỉnh ngay lập tức khi trẻ mắc lỗi.

Đào Tạo và Giám Sát Đội Ngũ Can Thiệp

Đào tạo chuyên sâu: Tất cả các nhà trị liệu, giáo viên và nhân viên chăm sóc cần được đào tạo bài bản về kỹ thuật ABA, từ xây dựng mục tiêu SMART đến thu thập và phân tích dữ liệu.
Giám sát liên tục: Thiết lập hệ thống giám sát nội bộ cũng như hỗ trợ từ các chuyên gia có kinh nghiệm để đảm bảo chất lượng can thiệp.

Chỉ Định và Mở Rộng Đối Tượng Can Thiệp

Chỉ Định Ban Đầu

Trẻ tự kỷ: ABA là ứng dụng nổi bật nhất trong việc can thiệp cho trẻ tự kỷ nhằm phát triển ngôn ngữ, giao tiếp, chơi đùa, vận động, tự chăm sóc, kỹ năng xã hội và giảm các hành vi không mong muốn
Trẻ ADHD và rối loạn hành vi: ABA được điều chỉnh để cải thiện sự tập trung, kiểm soát xung động và phát triển kỹ năng xã hội cho trẻ mắc ADHD hoặc các vấn đề hành vi khác.

Mở Rộng Ứng Dụng

Người lớn: ABA cũng được áp dụng cho người lớn có suy giảm nhận thức, rối loạn hành vi hoặc tự quản lý bản thân, nhằm tăng cường khả năng tự chủ và cải thiện chất lượng cuộc sống.
Các lĩnh vực khác: Ngoài can thiệp cho trẻ, ABA còn được ứng dụng trong quản lý hành vi doanh nghiệp (OBM), can thiệp tại trung tâm dưỡng lão, cai nghiện, và thậm chí cả trong các chương trình giảm cân.

Giáo Dục và Hỗ Trợ Phụ Huynh

Sự tham gia của phụ huynh là yếu tố then chốt để đạt được hiệu quả can thiệp:

Thông tin và đào tạo: Phụ huynh cần được giải thích rõ về khái niệm ABA, phân tích ABC, cách xây dựng mục tiêu SMART và vai trò của củng cố, phạt trong thay đổi hành vi.
Hỗ trợ kỹ năng tại nhà: Hướng dẫn phụ huynh cách áp dụng các kỹ thuật củng cố và nhắc nhở trong môi trường gia đình; từ việc lựa chọn phần thưởng phù hợp (có thể chuyển dần từ phần thưởng nguyên phát sang phần thưởng tự nhiên) cho đến cách theo dõi tiến độ của trẻ.
Trao đổi và nhóm hỗ trợ: Tổ chức các buổi họp định kỳ giữa phụ huynh và chuyên gia để trao đổi tiến độ, giải đáp thắc mắc và điều chỉnh chiến lược can thiệp; khuyến khích phụ huynh tham gia các nhóm hỗ trợ để chia sẻ kinh nghiệm và học hỏi lẫn nhau.

Các Kỹ Thuật và Khái Niệm Liên Quan trong ABA

Để hỗ trợ quá trình can thiệp hiệu quả, ABA sử dụng nhiều kỹ thuật đặc thù:

Dạy chuỗi (Chaining): Chia nhỏ kỹ năng phức tạp thành các bước nhỏ và dạy theo chuỗi tiến (bắt đầu từ bước đầu tiên) hoặc chuỗi lùi (bắt đầu từ bước cuối cùng), giúp trẻ học theo trình tự một cách có hệ thống.
Nhắc (Prompting): Sử dụng nhiều hình thức nhắc như:
- Nhắc thể chất (chạm nhẹ, hướng dẫn bằng tay),
- Làm mẫu (mô phỏng hành vi mẫu qua video hoặc trực tiếp),
- Nhắc bằng lời nói (các chỉ dẫn ngắn gọn, rõ ràng),
- Nhắc dựa trên hình ảnh hoặc sắp xếp môi trường học tập (đưa ra các gợi ý trực quan).

Xóa nhắc (Fading): Giảm dần mức độ hỗ trợ từ nhiều đến ít nhằm giúp trẻ tự chủ thực hiện hành vi mà không cần quá phụ thuộc vào sự nhắc nhở.
Sửa lỗi (Error Correction): Cung cấp phản hồi ngay khi trẻ mắc sai, bằng cách sử dụng lời nói, làm mẫu hoặc yêu cầu trẻ thực hành lại; lưu ý cần sửa lỗi càng sớm càng tốt và đưa lại SD sau khi sửa lỗi.
Khái quát hóa (Generalization) và Duy trì (Maintenance): Tạo điều kiện cho trẻ thực hiện kỹ năng đã học trong các môi trường, với người và thiết bị khác nhau; đồng thời duy trì kỹ năng đó qua thời gian bằng cách cho trẻ có cơ hội sử dụng kỹ năng trong đời sống hàng ngày.

Một Số Lưu Ý Khi Áp Dụng ABA

Lựa chọn phần thưởng: Cần lựa chọn phần thưởng dựa trên sở thích của trẻ, thông qua quan sát và trao đổi với phụ huynh. Đặc biệt, quá trình chuyển từ phần thưởng nguyên phát (đồ ăn, đồ chơi) sang phần thưởng tự nhiên (lời khen, sự ghi nhận) là rất quan trọng để trẻ học cách tự động viên.
Điều chỉnh nhắc – xóa nhắc: Các chiến lược nhắc cần được áp dụng với mức độ phù hợp, tăng dần khả năng tự chủ của trẻ mà không làm trẻ phụ thuộc vào nhắc nhở.
Sửa lỗi kịp thời: Việc sửa lỗi càng sớm càng tốt sẽ giúp trẻ nhận biết được sai sót và nhanh chóng điều chỉnh hành vi của mình.
Đào tạo liên tục: Đảm bảo đội ngũ can thiệp và phụ huynh được đào tạo, cập nhật kiến thức để áp dụng ABA một cách hiệu quả và linh hoạt.

Kết Luận

ABA là một phương pháp trị liệu toàn diện với nền tảng khoa học vững chắc, được chứng minh qua nhiều nghiên cứu và ứng dụng thực tiễn. Quy trình can thiệp ABA từ đánh giá ban đầu, xây dựng mục tiêu SMART, triển khai các kỹ thuật can thiệp (như DTT, PRT, ESDM, chuỗi hành vi, nhắc – xóa nhắc và sửa lỗi) đến giám sát, điều chỉnh và giáo dục phụ huynh đã mang lại những kết quả tích cực cho trẻ tự kỷ, trẻ ADHD và các nhóm đối tượng khác.
Sự phối hợp chặt chẽ giữa đội ngũ chuyên gia, phụ huynh và môi trường học tập là yếu tố then chốt giúp trẻ phát triển các kỹ năng mới, duy trì và khái quát hóa hành vi tích cực, từ đó nâng cao chất lượng cuộc sống và khả năng hòa nhập xã hội.

Tài Liệu Tham Khảo

Applied Behavior Analysis for Autism: Evidence, Issues, and Implementation Barriers. SpringerLink.
Applied Behavior Analysis in Children and Youth with Autism Spectrum Disorders: A Scoping Review. SpringerLink.
A Systematic Review of Applied Behavior Analytic Interventions for Children with Autism in Mainland China. SpringerLink.
History and Overview of Applied Behavior Analysis. SpringerLink.
Slide đào tạo ABA. ThS Hồ Thị Huyền Thương, BCBA (2022).
Pampino Jr, R. N., Heering, P. W., Wilder, D. A., Barton, C. G., & Burson, L. M. (2004). The use of the performance diagnostic checklist to guide intervention selection in an independently owned coffee shop. Journal of Organizational Behavior Management, 23(2-3), 5-19.
Mann, R. A. (1972). The behavior- therapeutic use of contingency contracting to control an adult behavior problem: weight control. Journal of Applied Behavior Analysis, 5(2), 99–109.
Cooper, J. O., Heron, T. E., & Heward, W. L. (2007). Applied behavior analysis.
Granpeesheh, D., Tarbox, J., Najdowski, A. C., & Kornack, J. (2014). Evidence-based treatment for children with autism: the CARD model. Elsevier.
Sundberg, M. L. (2008). VB-MAPP Verbal Behavior Milestones Assessment and Placement Program: a language and social skills assessment program for children with autism or other developmental disabilities: guide. Mark Sundberg.
Koegel, R. L., & Kern Koegel, L. (2006). Pivotal Response Treatments for Autism: Communication, Social, and Academic Development. Brookes Publishing Company.
Rogers, S. J., & Dawson, G. (2010). Early start Denver model for young children with autism: Promoting language, learning, and engagement. Guilford Press.
Wong, C., Odom, S. L., Hume, K., Cox, A. W., Fettig, A., Kucharczyk, S. et al. (2013). Evidence-based practices for children, youth, and young adults with autism spectrum disorder. Chapel Hill, NC: The University of North Carolina, Frank Porter Graham Child Development Institute, Autism Evidence-Based Practice Review Group.