Điều Gì Thực Sự Nhào Nặn Nên Một Con Người?
Điều gì quyết định chúng ta trở thành ai? Đây là câu hỏi khiến cha mẹ, nhà giáo dục, triết gia suy nghĩ suốt hàng trăm năm. Có người tin rằng tính cách đã được “lập trình” sẵn trong gen. Người khác cho rằng tất cả phụ thuộc vào cách ta nuôi dạy.
Khoa học hiện đại cho thấy: sự phát triển của con người phức tạp hơn nhiều. Đó không phải là cuộc đấu đơn giản giữa “bản chất” và “nuôi dưỡng”, mà là sự đan xen giữa sinh học, nhận thức, các mối quan hệ và cả một nền văn hóa.
Bài viết này sẽ giới thiệu 4 lý thuyết nổi bật trong tâm lý học phát triển, mỗi lý thuyết mở ra một góc nhìn mới, giúp chúng ta thấu hiểu sâu hơn hành trình trẻ em lớn lên và hình thành nhân cách.
1. Trẻ Học Bằng Cách Quan Sát — Không Chỉ “Thử và Sai”
Chúng ta thường nghĩ trẻ học bằng cách thử nghiệm: làm đúng thì được thưởng, làm sai thì bị phạt. Nhưng nhà tâm lý học Albert Bandura cho thấy một điều sâu sắc hơn: trẻ học rất nhiều chỉ bằng cách quan sát.
Hãy tưởng tượng một bé đang nhìn mẹ chia phần bánh cho mọi người. Không ai thưởng kẹo cho bé, nhưng bé vẫn học được rằng chia sẻ là điều nên làm. Đây gọi là học tập qua quan sát (observational learning).
Điều quan trọng là: trẻ không chỉ học những gì nên làm, mà còn học cả điều cần tránh. Nếu thấy anh trai bị mắng vì nghịch bếp lò, bé sẽ biết tránh xa mà không cần tự mình bị bỏng.
Bandura cũng chỉ ra rằng học và thực hiện là hai chuyện khác nhau. Trẻ có thể học một câu chửi thề từ phim, nhưng chỉ lặp lại khi chúng thấy có lợi (ví dụ để chọc cười bạn bè).
Điều rút ra: mỗi cử chỉ, cách ta phản ứng trước khó khăn hay yêu thương người khác, đều là “bài học sống” cho trẻ. Việc làm gương quan trọng không kém những lời dạy trực tiếp.
2. Thế Giới Của Trẻ Giống Như Những Con Búp Bê Nga Lồng Nhau
Urie Bronfenbrenner đã đưa ra một mô hình tuyệt đẹp: trẻ lớn lên trong nhiều “lớp” môi trường, giống như những con búp bê Nga xếp chồng.
- Vi hệ thống (Microsystem): gia đình, lớp học, nhóm bạn – nơi trẻ tiếp xúc hằng ngày.
- Trung hệ thống (Mesosystem): mối liên kết giữa các môi trường trên. Ví dụ: giáo viên hợp tác tốt với cha mẹ, việc học của trẻ sẽ được hỗ trợ hơn.
- Ngoại hệ thống (Exosystem): những thứ trẻ không tham gia trực tiếp nhưng ảnh hưởng mạnh, như chính sách nơi cha mẹ làm việc. Nếu cha mẹ được nghỉ phép đầy đủ, họ sẽ có nhiều thời gian và năng lượng cho con.
- Đại hệ thống (Macrosystem): giá trị văn hóa, luật pháp, niềm tin xã hội. Ví dụ, xã hội coi trọng giáo dục thì trẻ sẽ được đầu tư học tập nhiều hơn.
- Hệ thống thời gian (Chronosystem): yếu tố thời gian và bối cảnh lịch sử. Một biến cố (như cha mẹ ly hôn) sẽ ảnh hưởng khác nhau với trẻ 6 tuổi và thiếu niên 16 tuổi.
Điều rút ra: việc nuôi dạy trẻ không chỉ là chuyện trong bốn bức tường gia đình. Xã hội, chính sách, văn hóa – tất cả đều góp phần định hình tương lai trẻ.
3. Trẻ Học Tốt Nhất Khi Có Người Dẫn Dắt Trong “Vùng Vừa Sức”
Jean Piaget xem trẻ như “nhà khoa học nhí” tự khám phá thế giới. Nhưng Lev Vygotsky lại nhấn mạnh yếu tố xã hội: trẻ học tốt nhất khi có người hướng dẫn đúng lúc.
Ông đưa ra khái niệm nổi tiếng “Vùng phát triển gần” (ZPD) – khoảng cách giữa việc trẻ có thể làm một mình và việc trẻ có thể làm khi có người giúp. Đây là “vùng vừa sức”, nơi thử thách đủ khó để trẻ hứng thú nhưng không quá khó để bỏ cuộc.
Để giúp trẻ, ta cần đóng vai “người có kiến thức hơn” (MKO) – có thể là cha mẹ, anh chị, thầy cô, hoặc thậm chí một bạn cùng lớp giỏi hơn. Vai trò của ta là dựng nên “giàn giáo” (scaffolding): gợi ý, chia nhỏ nhiệm vụ, động viên trẻ. Khi trẻ dần giỏi hơn, ta rút dần hỗ trợ, để trẻ tự đứng vững.
Điều rút ra: cha mẹ không chỉ truyền đạt kiến thức, mà là người đồng hành tinh tế – biết khi nào cần nắm tay, khi nào cần buông tay.
4. Khi Lớn Lên, Ta Trở Thành “Huấn Luyện Viên” Của Chính Mình
Lúc nhỏ, hành vi của ta chủ yếu bị điều khiển bởi khen thưởng hay phạt vạ. Nhưng người trưởng thành làm việc chăm chỉ đâu chỉ vì sợ bị mắng? Albert Bandura giải thích bằng khái niệm tự điều chỉnh.
Chúng ta dần hình thành một bộ tiêu chuẩn nội tại – giá trị và nguyên tắc do chính mình tin tưởng. Khi làm được điều đúng, ta tự thưởng bằng cảm giác tự hào. Khi làm điều sai, ta cảm thấy tội lỗi hay xấu hổ.
Hãy nghĩ về một nghệ sĩ thức trắng đêm hoàn thành bức tranh. Động lực của họ không phải tiền thưởng, mà là niềm vui khi đạt chuẩn mực thẩm mỹ của bản thân.
Điều rút ra: đây chính là nền tảng của lương tâm và khả năng tự định hướng. Trẻ cần được chứng kiến và học cách hình thành “la bàn bên trong” này – để không chỉ làm đúng khi có người giám sát, mà còn khi chỉ có chính mình.
Kết Lại: Chúng Ta Đang Xây Dựng Môi Trường Như Thế Nào?
Bốn lý thuyết trên cho thấy sự phát triển của trẻ không đơn giản là “di truyền + nuôi dạy”. Trẻ học từ hình mẫu xung quanh, chịu tác động của cả cộng đồng, tiến bộ nhờ có người dẫn đường đúng lúc, và dần trở thành người tự quản lý bản thân.
Câu hỏi dành cho chúng ta không chỉ là “nuôi dạy con ra sao?”, mà là:
Chúng ta – với tư cách là cha mẹ, thầy cô, hàng xóm, công dân – đang cùng nhau tạo ra môi trường như thế nào để mọi đứa trẻ có cơ hội phát huy hết tiềm năng?
Mỗi nụ cười, mỗi lần chia sẻ, mỗi chính sách công bằng là một viên gạch xây nên thế giới của trẻ. Và hành động nhỏ của chúng ta hôm nay có thể trở thành ký ức, bài học và động lực cho cả cuộc đời một con người.
Minh Dat Rehab (với hỗ trợ của AI).
