PHỤC HỒI CHỨC NĂNG CHI TRÊN CHO BỆNH NHÂN ĐỘT QUỴ: CHIẾN LƯỢC BÙ TRỪ

Các chiến lược phục hồi chức năng thường tập trung vào 2 giải pháp: Cải thiện hoặc bù trừ để cải thiện hoạt động.

Chiến lược cải thiện nhằm cải thiện các khiếm khuyết như đau, hạn chế vận động khớp, cơ lực, khả năng kiểm soát chọn lọc, sức bền (các hoạt động chuẩn bị), và cải thiện hoạt động cụ thể (như sinh hoạt hàng ngày …).

XEM THÊM: PHỤC HỒI CHỨC NĂNG CHI TRÊN CHO BỆNH NHÂN ĐỘT QUỴ: CHIẾN LƯỢC CẢI THIỆN

Một NKT có thể cải thiện sự độc lập bằng cách sử dụng biện pháp bù trừ, khi mà các khiếm khuyết không thể được hồi phục.

Các loại can thiệp cho chiến lược bù trừ:

• Sử dụng bên lành
• Thay đổi cách thức hoạt động
• Các dụng cụ thích ứng và thay đổi môi trường

Sau đây trình bày các kỹ thuật bù trừ một tay cho người bệnh liệt nửa người.

CÁC HOẠT ĐỘNG SỐNG HÀNG NGÀY CƠ BẢN

ĂN UỐNG 

Đặt tư thế tại Bàn ăn. 

Tay bên liệt phải được nâng đỡ tốt trên bàn. Tư thế này thúc đẩy nhận biết bên liệt, sự canh chỉnh phù hợp của chi trên, và sự đối xứng của thân mình.

Sử dụng các thiết bị thích ứng. 

Để tránh khó chịu khi ăn cùng với người khác và để độc lập với ăn uống, NKT thường sử dụng các chiến lược bù trừ và thiết bị thích ứng. Có thể sử dụng các dụng cụ sau đây:

• Thảm chống trượt để chống trượt đĩa, bát và giữ chúng ổn định trong bữa ăn.
• Tấm chắn đĩa và đĩa xúc để tránh thức ăn bị đẩy ra khỏi đĩa khi người đó xúc thức ăn. 
• Dao bập bênh hoặc dao có cạnh răng cưa và cong rất dễ sử dụng bằng một tay nếu NKT vẫn ý thức về an toàn.
• Các dụng cụ có tay cầm tích hợp để hỗ trợ khả năng cầm nắm yếu.

Mặc Quần Áo

Việc huấn luyện lại một NKT bị liệt nửa người hạn chế sử dụng một tay để mặc quần áo đặt ra những khó khăn thách thức cho NKT và nhà trị liệu. Những khiếm khuyết cụ thể cần phải giải quyết bao gồm:

1. Giảm khả năng giữ ổn định và thăng bằng tư thế

2. Giảm sự khéo léo và tốc độ làm việc

3. Giảm khả năng giữ quần áo và các bộ phận cơ thể

4. Giảm sức bền đi kèm theo nhu cầu năng lượng của cơ thể tăng lên

5. Suy giảm khả năng cảm giác

6. Những hạn chế về nhận thức và nhận cảm có thể xảy ra

Một số lưu ý:

• Lựa chọn quần áo: Nên chọn quần áo rộng rãi. Quần áo với ít nút/dây buộc. Nút gài được đặt ở phía trước hoặc phía bên lành của quần áo và nằm trong tầm nhìn. Nếu NKT khó khăn cài nút có thể chuyển thành nút lớn hơn, dán velcro, dây kéo.
• Quần áo nên được đặt ở nơi dễ lấy và theo thứ tự yêu cầu của từng món đồ. 
• Đảm bảo NKT được ngồi trên một bề mặt nâng đỡ vững, tốt nhất là một chiếc ghế tựa chắc chắn. Cả hai bàn chân của NKT phải được đặt chắc chắn trên sàn để tạo thành một chỗ dựa vững chắc và tăng độ ổn định về tư thế.
• Nên dành đủ thời gian và cho phép nghỉ giải lao trong buổi tập. NKT nên có thể đạt được thành công mà không cần nỗ lực quá mức.

Kỹ thuật mặc quần áo thích ứng.  

Nhiều kỹ thuật mặc quần áo khác nhau được mô tả trong y văn. Sau đây nêu một số nguyên tắc chung giúp mặc quần áo một tay dễ dàng hơn.

Mặc quần áo có nút cài phía trước. 

1. Kéo tay áo sơ mi vào cánh tay bên liệt.

2. Kéo tay áo sơ mi qua vai liệt.

3. Xoay quanh áo cho đến khi tay áo còn lại buông xuống phía sau lưng hoặc kéo tay áo qua đầu và quanh cổ. Thậm chí NKT có thể giữ bằng cách cắn vào tay áo.

4. Đưa cánh tay lành ra phía sau và đưa tay vào khe hở của ống tay áo còn lại.

5. Sử dụng động tác rụt lại với cánh tay lành và duỗi thẳng ống tay áo vào đúng vị trí.

Tay áo sơ mi có thể cần phải rộng hơn để có thể kéo qua bàn tay lành (như bằng cách khâu một đoạn thun vào cổ tay áo để bàn tay dễ dàng đi qua, không cần phải cài nút cổ tay áo).

Mặc áo thun chui đầu

NKT nên làm theo những hướng dẫn sau:

1. Sử dụng thẻ hoặc nhãn mác áo để nhận biết mặt trước và mặt sau của áo.

2. Kéo đúng ống tay áo lên cánh tay bên liệt và kéo lên vai liệt.

3. Cúi đầu về phía trước qua lỗ cổ.

4. Đặt cánh tay lành vào ống tay áo bên kia.

5. Làm thẳng tay áo bằng cách cọ xát cánh tay vào chân.

6. Kéo áo xuống thân mình.

Mặc áo lót.  

Áo ngực có dây buộc phía trước dễ xử lý hơn áo ngực có dây buộc phía sau. Nên mặc áo ngực bằng cách đưa cánh tay bên liệt vào trước. Một phương pháp khác là cài áo ngực trước rồi mới mặc áo ngực vào bằng cách choàng qua đầu. Có thể thay các móc nhỏ hơn bằng các móc lớn hơn, hoặc có thể khâu dây đeo Velcro và vòng cho móc.

NKT có thể mặc áo ngực cài phía sau theo cách sau:

1. Căn chỉnh áo ngực quanh eo sao cho cúp áo hướng ra phía sau. Dây đeo có thể được giữ cố định bằng cách ôm nó bằng tay bên liệt, nhét nó vào thắt lưng quần co giãn hoặc dùng nút quần để giữ nó vào quần.

2. Cài móc ở phía trước.

3. Xoay áo ngực sao cho cúp ngực ra phía trước.

4. Kéo dây đeo qua vai liệt 

5. Dùng ngón cái của bàn tay lành, kéo dây đeo qua vai lành.

Giải pháp dễ nhất, mặc dù không nhất thiết là giải pháp thẩm mỹ nhất, là một loại áo ngực co giãn hoàn toàn như áo lót thể thao, có thể tròng qua đầu. 

Mặc quần

Mặc quần và đồ lót khi nằm trên giường:

1. Cong chân bị bệnh cho đến khi bàn chân nằm trong tầm với.

NKT có thể sử dụng chân lành để hỗ trợ việc này.

2. Đặt chiếc quần lên bàn chân liệt và để chân duỗi thẳng vào ống quần.

3. Đặt chân lành vào quần và kéo quần lên cao nhất có thể.

4. Dùng chân lành, hoặc nếu được thì cả hai chân, nhấc mông hở khỏi giường. Luồn ống quần lên đến thắt lưng.

5. Cài quần. (có thể sử dụng Velcro thay cho nút.)

Mặc quần và đồ lót khi ngồi

1. Trong khi ngồi (tốt nhất là trên một bề mặt vững chắc), bắt chéo chân bên liệt lên trên chân lành. Dùng hai bàn tay chắp lại để nâng chân lên.

2. Đặt đúng ống quần lên bàn chân liệt và kéo lên chân đó.

3. Luồn ống quần vào chân lành.

4. Kéo quần lên cao nhất có thể khi ngồi; chuyển trọng lượng lên mỗi mông.

5. Đứng dậy kéo quần lên ngang eo. Nếu mất thăng bằng, hãy dựa vào tường hoặc đồ nội thất chắc chắn để hỗ trợ và giảm thiểu nguy cơ té ngã. NKT cũng có thể sử dụng một cái kẹp quần. Kẹp quần gắn vào quần và áo, đồng thời kẹp giữ quần lên trong khi NKT chuyển sang tư thế đứng, nhờ đó cải thiện tính an toàn và chức năng.

Dụng cụ thích ứng mặc quần áo

Các dụng cụ có thể là:

• Dụng cụ cán dài để tiếp cận (reacher), đặc biệt nếu NKT kiểm soát thân mình kém
• Que mặc quần áo, để mở rộng tầm với nếu khả năng giữ thăng bằng của cơ thể bị suy giảm và đẩy quần áo ra khỏi bên liệt.
• Một chiếc móc mang giày có cán dài, có thể giúp NKT xỏ giày vào 

Chăm sóc khi đi vệ sinh

Lau rửa sau khi đi vệ sinh: có thể sử dụng khăn giấy hoặc nước (vòi xịt). Rửa bằng nước: vòi rửa tay hoặc vòi rửa tự động.

Hộp đựng khăn giấy vệ sinh phải được lắp ở nơi dễ tiếp cận với bên lành và cho phép lấy khăn giấy bằng một tay một cách dễ dàng. 

Tắm rửa. 

Dịch chuyển từ bồn tắm trơn trượt, kiểm soát nhiệt độ nước và tắm rửa đầy đủ là những yếu tố an toàn cần cân nhắc khi tắm.

• Thảm chống trượt nên được đặt bên trong và bên ngoài bồn tắm/phòng tắm.
• Tất cả đồ vệ sinh cá nhân nên được đặt ở nơi có thể với tay lấy được dễ dàng. 
• Để đảm bảo an toàn về nhiệt độ nước và dễ tắm, vòi sen cầm tay có khả năng kiểm soát dòng nước để ngăn ngừa bỏng. 
• Xà phòng trên một sợi dây/ nước xà phòng đựng trong bình bơm. 
• Giữ xà phòng: Miếng bọt biển xà phòng /găng tay có túi để giữ thanh xà phòng. 
• Miếng bọt biển và bàn chải tắm có cán dài hỗ trợ tiếp cận

Lau khô. Để giảm tiêu hao năng lượng trong khi lau khô, có thể quấn quanh mình một chiếc khăn lớn để hấp thụ phần lớn nước. 

Một cách khác là ném chiếc khăn lên trên ô cửa và đóng chặt cửa lại để giữ chiếc khăn ở đúng vị trí. Sau đó, NKT có thể kéo khăn qua lưng và vai với tay lành.

Rửa tại bồn rửa. 

Một số người có thể gặp khó khăn khi tắm bồn hoặc tắm vòi vì nhiều lý do. Một phương pháp thay thế là tắm rửa ở bồn rửa. Cách dễ dàng nhất để rửa cánh tay bên liệt là đặt cánh tay và nách vào chậu rửa. Để rửa cánh tay lành, người đó đặt chiếc khăn có xà phòng lên thành bồn rửa và xoa cánh tay và bàn tay lên khăn. Sau đó NKT rửa phần còn lại của cơ thể bằng một tay. Một miếng bọt biển mềm rất hữu ích để rửa toàn bộ cơ thể, kể cả phần chi lành.

Chăm sóc cá nhân (chải chuốt) 

Vệ sinh răng miệng. 

Chăm sóc vệ sinh răng miệng có thể được thực hiện dễ dàng bằng một tay. Dụng cụ phân phối kem đánh răng có thể phân phối lượng kem đánh răng chính xác lên bàn chải cho những người có chức năng bàn tay hạn chế. Phương pháp đánh răng (bằng điện hoặc bằng tay) là lựa chọn cá nhân.

Việc sử dụng bàn chải đánh răng điện có thể làm giảm tiêu hao năng lượng vì bàn chải rung lên xuống và NKT giữ cánh tay ở một tư thế. Bàn chải đánh răng hút (Suction toothbrushes) có thể được gắn vào bộ phận hút để ngăn ngừa tình trạng hít sặc liên quan đến khó nuốt ở những người không thể chịu đựng được chất lỏng loãng.

Với răng giả: Phương pháp đơn giản nhất để chăm sóc răng giả là ngâm răng giả qua đêm trong chất tẩy rửa răng giả thương mại. 

Dùng chỉ nha khoa bằng một tay có thể thực hiện dễ dàng và hiệu quả với dụng cụ giữ chỉ nha khoa có bán trên thị trường.

Chải tóc. 

Kiểu tóc ngắn, đơn giản là kiểu tóc dễ chải nhất bằng một tay. Việc chải tóc dài có thể dễ dàng hơn bằng cách sử dụng các dụng cụ chải tóc có tay cầm dài, có thể điều chỉnh được. 

Cạo râu. 

Cạo râu có thể được thực hiện bằng một tay với bất kỳ loại dao cạo nào. Dao cạo điện dễ dàng sử dụng bằng một tay và được khuyến khích sử dụng vì sự an toàn để ngăn ngừa vết xước.

Chăm sóc móng tay. 

Việc chăm sóc móng cho bàn tay bên liệt có thể được thực hiện dễ dàng với tay lành. Việc làm sạch, cắt và giũa móng ở bàn tay lành sẽ khó khăn hơn.

1. Để làm sạch bàn tay lành, có thể sử dụng bàn chải móng tay có giác hút để làm sạch móng tay.

2. Để cắt móng tay của bàn tay lành, NKT có thể dùng bấm móng tay bằng một tay. Khi NKT ấn xuống bảng, lưỡi cắt sẽ đóng lại.

3. Việc giũa móng tay của bàn tay lành có thể được thực hiện theo nhiều cách khác nhau, chẳng hạn một bảng nhám hoặc giấy nhám dán vào một miếng gỗ, dũa móng tay được cố định vào bàn với băng dán …

Chăm sóc móng chân. 

Việc làm sạch ngón chân có thể được thực hiện bằng cách sử dụng bàn chải chà chân.

Việc cắt móng chân sẽ dễ dàng hơn nếu bàn chân được ngâm trong nước ấm trước. Có thể sử dụng dụng cụ cắt móng chân có cán dài để cắt móng chân, cho phép tiếp cận ngón chân mà ít phải cúi người.

CÁC HOẠT ĐỘNG HỖ TRỢ SỐNG ĐỘC LẬP

Chuẩn bị bữa ăn

Một người bị liệt nửa người có thể hoàn thành công việc bếp núc một cách an toàn với nhịp độ hoạt động phù hợp; thiết bị được đặt đúng chỗ, chắc chắn; và cung cấp các thiết bị thích ứng.

Bảo tồn năng lượng và đơn giản hóa công việc. 

Hậu quả của tình trạng yếu và suy giảm chức năng chi trên là người bị liệt nửa người sẽ mệt mỏi nhanh hơn và do đó cần phải làm việc với tốc độ chậm hơn. Các hướng dẫn bảo tồn năng lượng:

• Cho phép tăng thời gian hoàn thành nhiệm vụ.
• Có những khoảng nghỉ ngắn, thường xuyên
• Ngồi khi làm việc, khi có thể.
• Tránh các món, cách chế biến phức tạp.
• Sử dụng thực phẩm chế biến sẵn khi có thể.
• Sử dụng thiết bị nấu ăn tiết kiệm sức lực: ví dụ như lò vi sóng, máy chế biến thực phẩm
• Sắp xếp các bề mặt làm việc ở độ cao cho phép đạt hiệu quả tối đa.
• Tránh với người và gập người quá mức.
• Giảm sự lộn xộn: Để dễ dàng tiếp cận nguồn cung cấp, những vật dụng cần thiết thường xuyên nhất phải được đặt trên các kệ thuận tiện ở phía trước tủ và ngăn kéo dễ tiếp cận nhất hoặc ở phía sau bề mặt làm việc.

Giữ cố định và các thao tác. NKT có thể nấu ăn bằng một tay nếu các đồ vật được giữ cố định tốt. Các công việc như mở gói và hộp đựng, gọt vỏ, cắt lát, khuấy và trộn đều tạo ra những vấn đề thường có thể được giải quyết bằng cách nhiều thiết bị tự trợ giúp. 

Ví dụ: 

Dụng cụ mở lọ được gắn vào tường hoặc mặt dưới của tủ và cho phép tháo nắp vặn bằng một tay.

Giá đỡ chảo giữ nồi và chảo ổn định trên mặt bếp trong khi người ta đảo hoặc xào bằng một tay và rất quan trọng để ngăn thức ăn nóng bị đổ ra ngoài.

Thớt được thiết kế để sử dụng một tay có thể làm bằng gỗ, nhựa, formica, có chân đế cao su hít để cố định thớt khỏi di chuyển/ Các đinh bằng sắt không gỉ để cố định thức ăn để cắt, chặt. Có thể dễ dàng chế với thớt gỗ và gắn thêm đinh inox.

Rửa bát đĩa. Dụng cụ nấu ăn chống dính rất dễ làm sạch và giúp rửa sạch nhanh hơn. Nồi và chảo có thể được cố định để cọ rửa bằng cách đặt chúng trên một chiếc khăn lau ướt đặt ở góc bồn rửa.

Bảo trì nhà cửa

Cần áp dụng các phương pháp đơn giản hóa công việc trong việc thực hiện các công việc gia đình. Công việc nhà đòi hỏi phải di chuyển nhiều và đôi khi phải giữ tư thế khó khăn. Công việc nhà có thể được thực hiện dễ dàng hơn bằng cách xếp đặt, loại bỏ sự bừa bộn trong nhà để giảm thời gian dọn dẹp. Để tiết kiệm năng lượng cá nhân và đảm bảo dễ dàng thực hiện, các dụng cụ điện tử nhẹ, như máy hút bụi, chùi nhà có thể đóng vai trò hữu ích.

Dọn dẹp phòng tắm. NKT nên sử dụng cây lau nhà có tay cầm dài để lau chùi phòng tắm. Nguy cơ té ngã là rất lớn nên cân nhắc quỳ hoặc ngồi khi thực hiện nhiệm vụ này.

Giặt giũ

Giặt quần áo bằng máy. NKT nên chọn những mẫu vải và quần áo hoàn toàn có thể giặt bằng máy nếu được.

Giặt tay quần áo. Ngâm đồ đạc qua đêm trong xà phòng hoặc chất tẩy rửa có thể giảm thiểu công sức loại bỏ bụi bẩn bằng một tay. Một tấm ván giặt có thể hữu ích để chà sạch bụi bẩn và các vết bẩn khó làm sạch. 

Vắt quần áo. Các vật dụng nhỏ có thể cuộn lại trong một chiếc khăn và vắt để loại bỏ nước thừa. Có thể vắt quần áo bằng một tay. 

Ủi đồ. NKT nên sử dụng bàn ủi nhẹ. Bàn ủi có thể khó sử dụng và nặng nề bằng một tay. 

Lược dịch và chỉnh sửa từ : Glen Gillen. Stroke Rehabilitation A Function-Based Approach. 4 th edition. Elsevier. 2016.