PHCN Online - PHỤC HỒI CHỨC NĂNG SAU PHẪU THUẬT ĐĨA ĐỆM THẮT LƯNG

Thoát vị đĩa đệm thắt lưng là một tình trạng phổ biến gây đau lưng và các triệu chứng thần kinh như đau, tê, yếu ở chân. Khi điều trị bảo tồn không hiệu quả, phẫu thuật có thể được chỉ định để giải nén các rễ thần kinh bị chèn ép. Tuy nhiên, phẫu thuật chỉ là một phần của quá trình điều trị. Phục hồi chức năng (PHCN) sau phẫu thuật đóng vai trò then chốt trong việc tối ưu hóa kết quả, giảm đau, cải thiện chức năng và giúp người bệnh trở lại các hoạt động hàng ngày một cách an toàn và hiệu quả. Bài viết này nhằm mục đích cung cấp một cái nhìn tổng quan về quy trình PHCN sau phẫu thuật đĩa đệm thắt lưng.

XEM THÊM: THOÁT VỊ ĐĨA ĐỆM THẮT LƯNG: CHẨN ĐOÁN VÀ XỬ TRÍ

Chỉ định phẫu thuật và sơ lược các loại phẫu thuật

Phẫu thuật đĩa đệm thắt lưng thường được cân nhắc khi người bệnh có các triệu chứng sau (Hopkins Medicine, 2024; Medscape, 2019):

Đau thần kinh tọa (đau lan xuống chân) kéo dài và không đáp ứng với điều trị bảo tồn (ví dụ: thuốc, vật lý trị liệu).
Yếu cơ hoặc tê bì ở chân tiến triển.
Rối loạn chức năng bàng quang hoặc ruột (bối cảnh của hội chứng chùm đuôi ngựa, một chỉ định phẫu thuật khẩn cấp).

Các loại phẫu thuật đĩa đệm thắt lưng phổ biến bao gồm (Orthopedic Reviews, 2023):

Cắt bỏ đĩa đệm (Discectomy): Loại bỏ phần đĩa đệm bị thoát vị gây chèn ép rễ thần kinh.
Cắt bỏ đĩa đệm vi phẫu (Microdiscectomy): Sử dụng kính hiển vi phẫu thuật để thực hiện cắt bỏ đĩa đệm qua một vết mổ nhỏ hơn.
Cắt bản sống (Laminectomy): Loại bỏ một phần hoặc toàn bộ cung sau của đốt sống để tạo thêm không gian cho rễ thần kinh. Thường được thực hiện kết hợp với cắt bỏ đĩa đệm.
Phẫu thuật nội soi lấy đĩa đệm (Endoscopic Discectomy): Sử dụng ống nội soi và các dụng cụ phẫu thuật nhỏ để loại bỏ phần đĩa đệm thoát vị qua một vết rạch da rất nhỏ.
Cố định/hợp nhất cột sống (Spinal Fusion): Trong một số trường hợp, khi cột sống bị mất vững, phẫu thuật hợp nhất các đốt sống có thể được thực hiện.

Loại phẫu thuật	Ưu điểm	Nhược điểm
Microdiscectomy	Ít xâm lấn, thời gian phục hồi nhanh	Có thể tái phát do thoát vị đĩa đệm tiếp tục tiến triển
Laminectomy	Hiệu quả với hẹp ống sống	Nguy cơ mất vững cột sống nếu không có Fusion kèm theo
Spinal Fusion	Ổn định cột sống lâu dài	Hạn chế biên độ vận động cột sống, thời gian phục hồi dài hớn

CÁC GIAI ĐOẠN SAU PHẪU THUẬT

Quá trình phục hồi sau phẫu thuật đĩa đệm thắt lưng thường được chia thành các giai đoạn (Spine-health, 2022; Neurosurgeons of New Jersey, 2022):

Giai đoạn sớm (0-6 tuần): Tập trung vào kiểm soát đau, bảo vệ vết mổ, và bắt đầu các bài tập nhẹ nhàng để cải thiện tuần hoàn và duy trì chức năng. Người bệnh thường có thể xuất viện trong vài giờ đến một ngày sau phẫu thuật (Spine-health, 2022).
- Tiêu chí chuyển tiếp → Giảm đau rõ rệt (VAS < 3), có thể đi bộ ít nhất 10 phút mà không đau tăng lên.
Giai đoạn phục hồi (6-12 tuần): Tăng cường độ và tần suất các bài tập, tập trung vào phục hồi sức mạnh cơ cốt lõi (core), cải thiện tính mềm dẻo cột sống và khả năng chịu đựng các hoạt động.
- Tiêu chí chuyển tiếp → Có thể thực hiện bài tập làm vững thân (core stability) mà không đau, có thể đứng/làm việc trên 30 phút mà không có triệu chứng.
Giai đoạn duy trì và trở lại hoạt động (trên 12 tuần): Tiếp tục duy trì các bài tập đã học, dần dần trở lại các hoạt động hàng ngày và công việc, đồng thời học cách phòng ngừa tái phát.

MỤC TIÊU VÀ CÁC CAN THIỆP PHỤC HỒI CHỨC NĂNG SAU PHẪU THUẬT

Chương trình PHCN sau phẫu thuật đĩa đệm thắt lưng cần được cá nhân hóa dựa trên tình trạng cụ thể của từng người bệnh và loại phẫu thuật đã thực hiện. Dưới đây là các can thiệp PHCN thường được áp dụng:

Mục tiêu

Các mục tiêu chính của PHCN sau phẫu thuật đĩa đệm thắt lưng bao gồm (tăng tiến dần theo ba giai đoạn):

Giảm đau và viêm.
Bảo vệ vết mổ và thúc đẩy quá trình lành thương.
Cải thiện tầm vận động và tính linh hoạt của cột sống và các chi dưới.
Tăng cường sức mạnh của các cơ vùng lưng, bụng (cơ cốt lõi) và các cơ chi dưới để hỗ trợ cột sống.
Cải thiện tư thế và cơ chế vận động đúng.
Nâng cao khả năng thực hiện các hoạt động sinh hoạt hàng ngày.
Giáo dục người bệnh về cách tự quản lý tình trạng của mình và phòng ngừa tái phát.
Dần dần giúp người bệnh trở lại công việc và các hoạt động thể thao (nếu có).

Biện pháp

Giáo dục người bệnh

Giáo dục người bệnh đóng vai trò quan trọng trong việc giúp họ tự quản lý tình trạng của mình và phòng ngừa tái phát (Spine 360, 2024):

Hướng dẫn về tư thế đúng: Hướng dẫn về tư thế ngồi, đứng, nằm và nâng vật đúng cách để giảm áp lực lên cột sống.
Cơ chế vận động an toàn: Dạy người bệnh cách thực hiện các hoạt động hàng ngày một cách an toàn để tránh gây tổn thương cho lưng. Ví dụ khi nâng vật nặng, cần sử dụng các cơ ở chi dưới như cơ tứ đầu, và giữ lưng thẳng.
Quản lý cơn đau: Hướng dẫn các kỹ thuật tự giảm đau như chườm nóng/lạnh, các bài tập nhẹ nhàng khi đau.
Nhận biết các dấu hiệu tái phát: Giáo dục người bệnh về các triệu chứng cảnh báo cần liên hệ với bác sĩ hoặc nhà vật lý trị liệu.
Tầm quan trọng của việc tuân thủ chương trình tập luyện: Nhấn mạnh sự cần thiết của việc thực hiện đều đặn các bài tập được hướng dẫn.
Tư vấn về lối sống: Khuyến khích người bệnh duy trì cân nặng hợp lý, bỏ hút thuốc lá và có chế độ ăn uống lành mạnh.

Tập luyện

Tập luyện là một phần quan trọng của chương trình PHCN. Các bài tập thường được thực hiện theo giai đoạn và tăng dần về độ khó (St George’s Hospital, 2023; Spine-health, 2022):

Giai đoạn sớm:
- Bài tập nhẹ nhàng: Đi bộ ngắn, thay đổi tư thế thường xuyên, tránh ngồi hoặc nằm quá lâu ở một tư thế.
- Bài tập tăng cường tuần hoàn: Bơm cổ chân (Gập duỗi cổ chân, xoay cổ chân) để phòng tắc mạch sâu chi dưới.
- Bài tập co cơ đẳng trường: Gồng cơ bụng nhẹ nhàng.
- Bài tập kiểm soát cột sống: Nghiêng xương chậu, ép lưng xuống sàn.

Giai đoạn phục hồi:
- Bài tập tăng cường sức mạnh cơ cốt lõi: Plank, bird-dog, gập bụng nhẹ nhàng (có kiểm soát và tránh gập quá nhiều).
- Bài tập tăng cường sức mạnh chi dưới: Squats nhẹ nhàng, đứng nhón gót, bài tập chi dưới với tạ hoặc dây kháng lực.
- Bài tập kéo giãn: Kéo giãn cơ hamstring, cơ gấp háng, cơ hình lê (nhẹ nhàng và trong phạm vi không đau).
- Bài tập aerobic: Đi bộ nhanh hơn, đạp xe tại chỗ (với tư thế thẳng lưng), bơi lội (tránh các kiểu bơi gây ưỡn lưng quá mức).

Giai đoạn duy trì: Tiếp tục thực hiện các bài tập đã học để duy trì sức mạnh, tính linh hoạt và khả năng chịu đựng.

Vật lý trị liệu

Các phương pháp vật lý trị liệu có thể được sử dụng để giúp giảm đau và cải thiện chức năng (Lattimore Physical Therapy, 2024; Concord Orthopaedics, 2023):

Nhiệt trị liệu: Chườm nóng hoặc lạnh để giảm đau và viêm.
Điện trị liệu: Sử dụng các dòng điện xung kích thích thần kinh và cơ bắp để giảm đau (ví dụ: dòng TENS).
Siêu âm trị liệu: Sử dụng sóng siêu âm để làm dịu các mô sâu và tăng cường quá trình lành thương.
Kéo giãn cột sống: Có thể được sử dụng nhẹ nhàng để giảm áp lực lên rễ thần kinh, (cần xem xét kỹ các chống chỉ định, đặc biệt là không vững cột sống).

Kỹ thuật bằng tay

Các kỹ thuật bằng tay có thể được thực hiện bởi các KTV vật lý trị liệu có kinh nghiệm để cải thiện tầm vận động và giảm đau (PMC, 2016):

Di động khớp: Các kỹ thuật nhẹ nhàng để khôi phục chuyển động bình thường của các khớp cột sống.
Nắn chỉnh cột sống : Các kỹ thuật tác động lực nhanh và chính xác vào các khớp cột sống (ít có vai trò ở bệnh nhân sau phẫu thuật, cần thận trọng và chỉ được thực hiện bởi chuyên gia được đào tạo).
Kỹ thuật Mô mềm: Các kỹ thuật xoa bóp và giải phóng các cơ và mô mềm bị căng cứng.

Các biện pháp khác

Ngoài các biện pháp trên, các biện pháp khác có thể được áp dụng tùy thuộc vào tình trạng của người bệnh:

Đai lưng hỗ trợ: Có thể được sử dụng trong giai đoạn sớm để hỗ trợ cột sống và giảm đau, nhưng không nên lạm dụng và cần có sự hướng dẫn của chuyên gia.
Liệu pháp nhận thức hành vi (CBT): Có thể hữu ích cho những người bệnh có cơn đau mạn tính hoặc các vấn đề tâm lý liên quan đến tình trạng của họ.

Lưu ý với bệnh nhân phẫu thuật cố định cột sống (Fusion)

Khi phẫu thuật cố định cột sống,

Các bài tập cần được điều chỉnh:

Hạn chế vận động cột sống: Không xoay hoặc gập quá mức trong 6–12 tuần đầu.
Tập trung vào các cơ hỗ trợ tư thế: Tăng cường cơ bụng, cơ mông để hỗ trợ lưng dưới.
Không dùng lực kéo cột sống: Vì có thể làm ảnh hưởng đến quá trình hợp nhất xương.

Chống chỉ định khi có Fusion kim loại

Không dùng sóng ngắn trị liệu, siêu âm sâu hoặc kích thích điện mạnh tại vị trí Fusion do ảnh hưởng đến kim loại.
Không nắn chỉnh vùng phẫu thuật.

KẾT LUẬN

Phục hồi chức năng sau phẫu thuật đĩa đệm thắt lưng là một quá trình quan trọng giúp bệnh nhân giảm đau, cải thiện chức năng vận động và trở lại sinh hoạt bình thường một cách an toàn. Chương trình PHCN cần được cá nhân hóa dựa trên từng bệnh nhân, loại phẫu thuật và tình trạng sức khỏe nền.

Việc tuân thủ các bài tập theo từng giai đoạn, thực hiện đúng kỹ thuật, kết hợp vật lý trị liệu và duy trì thói quen vận động là yếu tố quyết định đến thành công của quá trình phục hồi. Bệnh nhân cần được theo dõi sát sao và điều chỉnh chương trình tập luyện để tránh biến chứng và ngăn ngừa tái phát.

Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng PHCN đúng cách có thể giúp hơn 85% bệnh nhân phục hồi tốt và quay lại hoạt động bình thường trong 3–6 tháng sau phẫu thuật. Tuy nhiên, sự kiên trì của bệnh nhân và hướng dẫn chuyên môn từ bác sĩ và chuyên gia PHCN là yếu tố then chốt để đạt hiệu quả tối ưu.

Case Study: Bệnh nhân nam 45 tuổi phục hồi sau phẫu thuật đĩa đệm L4-L5

Tiền sử bệnh:

Bệnh nhân nam, 45 tuổi, làm công việc văn phòng, có tiền sử đau lưng nhiều năm
Được chẩn đoán thoát vị đĩa đệm L4-L5 chèn ép rễ thần kinh, điều trị bảo tồn không hiệu quả.
Được chỉ định phẫu thuật cắt bỏ vi phẫu đĩa đệm .

Lộ trình phục hồi chức năng:

Thời điểm	Mục tiêu	Hoạt động PHCN	Kết quả
Tuần 1–2	Giảm đau, bảo vệ vết mổ	Đi bộ nhẹ, bài tập co cơ đẳng trường, kiểm soát tư thế	Giảm đau từ VAS 7 xuống 3, đi bộ được 10 phút
Tuần 3–6	Tăng biên độ vận động, kiểm soát cột sống	Tập Bird-dog, Plank nhẹ, kéo giãn cơ gấp háng	Đi bộ 30 phút, ngồi làm việc 1 giờ mà không đau
Tuần 6–12	Tăng cường sức mạnh cơ lưng, quay lại sinh hoạt	Tập plank nâng cao, squat nhẹ, bơi lội	Có thể lái xe 1 giờ, quay lại công việc văn phòng
Sau 3 tháng	Phòng ngừa tái phát, duy trì vận động	Tiếp tục bài tập cơ cốt lõi, tăng cường thể lực	Hết đau, quay lại chơi cầu lông 2 lần/tuần

Kết quả:

Bệnh nhân phục hồi hoàn toàn sau 4 tháng, không còn đau, quay lại công việc và thể thao.
Duy trì tập luyện cơ cốt lõi 3 lần/tuần giúp giảm nguy cơ tái phát.
Nhờ sự kiên trì và tuân thủ đúng hướng dẫn PHCN, bệnh nhân có chất lượng cuộc sống tốt hơn so với trước phẫu thuật.

Bài học: Tuân thủ PHCN đúng cách có thể giúp bệnh nhân trở lại hoạt động bình thường nhanh chóng và bền vững!